Hoge Raad, 04-02-2014, ECLI:NL:HR:2014:230, 12/00003

Ten laste van de verdachte heeft het Hof bewezenverklaard dat:

"(...)

2. (zaaksdossier LUCCA)

hij op of omstreeks 7 mei 2007 te Den Haag tezamen en in vereniging met een ander

- een vuurwapen als bedoeld in artikel 2 lid 1, categorie III sub 1 van de Wet Wapens en Munitie, te weten een Armi Jager Kogelgeweer, model AP74,

kaliber .22 Lr en

- een vuurwapen als bedoeld in artikel 2 lid 1, categorie III sub 1 van de Wet Wapens en Munitie, te weten een Armi Jager Kogelgeweer, model AP80,

kaliber .22 Lr en

- een vuurwapen bedoeld in artikel 2 lid, categorie III sub 1 van de Wet Wapens en Munitie, te weten een Beretta pistool, model 950B, kaliber 6,35 mm en

- een vuurwapen als bedoeld in artikel 2 lid 1 categorie III sub 1 van de Wet Wapens en Munitie, te weten een Davis Industriespistool, model D 32 Mag,

kaliber .32 H.R. Mag en

- een vuurwapen bedoeld in artikel 2 lid 1, categorie III sub 1 van de Wet Wapens en Munitie, te weten een Smith & Wesson revolver, model M629-1, kaliber .44 Magnum en

- een vuurwapen bedoeld in artikel 2 lid 1, categorie II sub 2 van de Wet Wapens en Munitie, te weten een Thompson machinepistool, model M1A1, kaliber .45

- een vuurwapen bedoeld in artikel 2 lid 1, categorie III sub 1 van de Wet Wapens en Munitie, te weten een Walther pistool, model P22, kaliber .22 Lr heeft overgedragen aan politieambtenaar "Nancy", terwijl hij van het verhandelen van en ter beschikking stellen van wapens en munitie een beroep of gewoonte heeft gemaakt;

3. (zaaksdossier LUCCA)

hij op of omstreeks 7 mei 2007 te Den Haag tezamen en in vereniging met een ander

- wapens als bedoeld in artikel 2, lid 1 categorie I sub 3 van de Wet Wapens en Munitie, te weten twee geluidsdempers, heeft overgedragen aan politieambtenaar "Nancy", terwijl hij van het verhandelen van en ter beschikking stellen van wapens en munitie een beroep heeft gemaakt;

(...)

6. (zaaksdossier LODI)

hij op 04 april 2007 te 's-Gravenhage tezamen en in vereniging met een ander wapens als bedoeld in artikel 2 lid 1 categorie III sub 1 van de Wet Wapens en Munitie, te weten:

-een Smith & Wesson revolver model 64 Military & Police kaliber .38 en

-een Smith & Wesson revolver model 10 Military & Police kaliber .38 en munitie als bedoeld in artikel 2 lid 2 categorie III van de Wet Wapens en Munitie, te weten:

-50 HP patronen kaliber .38, heeft overgedragen aan politieambtenaar "Nancy", terwijl hij van het verhandelen van en ter beschikking stellen van wapens en munitie een beroep of gewoonte heeft gemaakt;

7. (zaaksdossier FOGGIA)

hij op 25 april 2007 te 's-Gravenhage tezamen en in vereniging met een ander wapens als bedoeld in artikel 2 lid 1 categorie III sub 1 van de Wet Wapens en Munitie, te weten:

-een Safariland pistool model matchmaster kaliber .45 en

-een S.A.P.L. zelfverdedigingsvuurwapen model GC54 kaliber 12 en

-een Smith & Wesson pistool model 5906 kaliber 9 mm

-en munitie als bedoeld in artikel 2 lid 2 categorie III van de Wet Wapens en Munitie, te weten:

-45 Sellier Belliot patronen kaliber .45 en

-12 Cheddite gummi-stopkogels en

-150 Sellier Belliot patronen kaliber 9 mm, heeft overgedragen aan politieambtenaar "Nancy", terwijl hij van het verhandelen van en ter beschikking stellen van wapens en munitie een beroep of gewoonte heeft gemaakt;

8. (zaaksdossier FOGGIA)

hij op 25 april 2007 te 's-Gravenhage tezamen en in vereniging met een ander wapens als bedoeld in artikel 2 lid 1 categorie II sub 2 van de Wet Wapens en Munitie, te weten een Steyr machinepistool, model TMP kaliber 9 mm, heeft overgedragen aan politieambtenaar "Nancy", terwijl hij van het verhandelen van en ter beschikking stellen van wapens en/of munitie een beroep of gewoonte heeft gemaakt;

(...)"

Deze bewezenverklaring steunt op onder meer de volgende bewijsmiddelen:

"1. de verklaring van de verdachte ter terechtzitting van 30 januari 2008, voorzover luidende zakelijk weergegeven -:

(...)

Ten aanzien van feit 2 en 3 op dagvaarding I:

Het klopt dat [medeverdachte] en ik op 7 mei 2007 in Den Haag alle onder dit feit opgenomen wapens aan Nancy hebben geleverd. Ook de geluidsdempers, zoals onder dit feit tenlastegelegd, hebben [medeverdachte] en ik op 7 mei 2007 in Den Haag aan Nancy geleverd. Deze geluidsdempers zaten bij het wapen waarop deze passen.

(...)

Ten aanzien van feit 1 op de dagvaarding met parketnummer 09/650102-07

(hierna: dagvaarding II):

Het klopt dat [medeverdachte] en ik in Den Haag de wapens en de munitie zoals vermeld in dit feit op de dagvaarding aan Nancy hebben verkocht en ook aan haar hebben geleverd op de datum die ook op de dagvaarding staat aangegeven.

Ten aanzien van feit 2 op dagvaarding II:

Het klopt ook dat [medeverdachte] en ik de wapens en munitie zoals tenlastegelegd onder feit 2 op deze dagvaarding aan Nancy hebben verkocht en op 25 april 2007 in Den Haag aan haar hebben geleverd.

Ten aanzien van feit 3 op dagvaarding II:

Het klopt ook dat [medeverdachte] en ik op 25 april 2007 in Den Haag een Steyr machinepistool van het model TMP kaliber 9 mm aan Nancy hebben geleverd.

3. het proces-verbaal van politie Haaglanden/Hollands Midden, nr. A20070507.1, d.d. 8 mei 2007, opgemaakt in de wettelijke vorm door een daartoe bevoegde opsporingsambtenaar. Dit proces-verbaal houdt onder meer in - zakelijk weergegeven - als relaas van deze opsporingsambtenaar (ZD/LUCCA/AH/291 tot en met ZD/LUCCA/AH/302):

Op 7 mei 2007 kreeg ik, verbalisant A3018, van mijn begeleidingsteam de opdracht om te gaan naar drukkerij '[A]', gevestigd aan de [a-straat 1] te [plaats], om met verdachten [medeverdachte] en/of [verdachte] een gesprek aan te gaan omtrent de mogelijkheid van door hen te leveren (automatische) vuurwapens. Tevens kreeg ik de opdracht om een aankoop te doen van drie reeds eerder door mij bestelde automatische vuurwapens, die op 25 april 2007 door [medeverdachte] aan mij getoond waren. Die dag binnen het bedrijf zag ik dat [medeverdachte] een blank staal revolver van het merk Smith&Wesson van het kaliber .44 voor mij op tafel had gelegd. Deze Smith&Wesson zal in dit proces-verbaal verder worden aangeduid als vuurwapen 4. Vervolgens pakte [medeverdachte] een vuurwapen. Ik zag dat het een zwart pistool was van het merk Walther, model P22, voorzien van het nummer H002213. Deze Walther P22 zal in dit proces-verbaal verder worden aangeduid als vuurwapen 5. [medeverdachte] pakte vervolgens een zeer klein zwartstaal pistooltje. [medeverdachte] zei dat dit een Beretta was. Dit vuurwapen zal in dit proces-verbaal verder worden aangeduid als vuurwapen 6. [medeverdachte] legde vervolgens een zwart kartonnen doosje voor mij op tafel. Ik zag dat in het doosje een zeer klein blank staal dubbelloops pistool zat, voorzien van een zwarte handgreep. Dit vuurwapen zal in dit proces-verbaal verder worden aangeduid als vuurwapen 7. Vervolgens legde [medeverdachte] dit wapen terug in het doosje en legde twee geluidsdempers op tafel. [medeverdachte] pakte vervolgens een zwarte Armyjeager M16 en toonde deze aan mij. Dit vuurwapen zal in dit proces-verbaal verder worden aangeduid als vuurwapen 8. [medeverdachte] pakte een Armyjeager AK47 en magazijn. Dit vuurwapen zal in dit proces-verbaal verder worden aangeduid als vuurwapen 9. [medeverdachte] haalde uit een reistas een Tommy Gun. Dit vuurwapen zal in dit proces-verbaal worden aangeduid als vuurwapen 10. [medeverdachte] zei dat de wapens goed waren omdat [verdachte] ze altijd zelf even testte voor hij ze kocht. [medeverdachte] vertelde mij dat er per juni in België een wetswijziging doorgevoerd werd, dat zowel particulieren als wapenhandelaren daarom van hun wapens af wilden en dat [verdachte] daarom tegenwoordig met niks anders bezig was dan overal dat spul vandaan te halen. [medeverdachte] vertelde dat alles van [verdachte] af kwam. Ik zei tegen [medeverdachte] dat ik nu de door mij bestelde automatische vuurwapens 8, 9 en 10 sowieso mee wilde nemen en dat ik daarbij ook de vuurwapens 4, 5, 6 en 7 wilde kopen. Ik zei tegen [medeverdachte] dat ik nog 10.600 euro in mijn portemonnee had zitten en dat ik de wapens, inclusief de tasjes, voor dat bedrag mee wilde nemen. [medeverdachte] zei dat dit goed was. Ik betaalde aan [medeverdachte] het bedrag. Ik vroeg aan [medeverdachte] hoe hij deze wapens voor mij in ging pakken en of ik ze mee kreeg in de grote zwarte reistas. [medeverdachte] zei dat ik er inderdaad de zwarte reistas bij kreeg en [medeverdachte] daarover tegen [verdachte] had gezegd dat hij die tas erbij moest doen. Nadat [medeverdachte] alle door mij aangekochte wapens had schoongewreven en de grote reistas had ingepakt, pakte [medeverdachte] de reistas met ingepakte wapens vast en [medeverdachte] plaatste de reistas in de kofferbak van mijn auto. Ik stapte in mijn auto en reed weg. De aangekochte voornoemde wapens werden door mij, verbalisant A3018, direct overgedragen aan mijn begeleidingsteam.

48. het proces-verbaal van politie Haaglanden/Hollands Midden, nr. A20070507.1, d.d. 8 mei 2007, opgemaakt in de wettelijke vorm door een daartoe bevoegde opsporingsambtenaar. Dit proces-verbaal houdt onder meer in - zakelijk weergegeven - als relaas van deze opsporingsambtenaar (ZD/LUCCA/AH/291 tot en met ZD/LUCCA/AH/302):

Op 4 mei 2007 kreeg ik, verbalisant A3018, van mijn begeleidingsteam de opdracht om te gaan naar drukkerij '[A]', gevestigd aan de [a-straat 1] te [plaats] om daar met [medeverdachte] en/of [verdachte] een gesprek aan te gaan omtrent de mogelijkheid van door hen te leveren (automatische) vuurwapens en explosieven en daarvan een lijstje met foto's te verkrijgen en tevens een eventuele bestelling en/of aankoop daarvan te doen. Niet lang na binnenkomst zag ik [medeverdachte]. [medeverdachte] zei tegen mij dat hij plaatjes had van 'die dingen' en zei dat hij er twee hier had liggen. Hierbij overhandigde [medeverdachte] mij twee ongelijk geknipte papiertjes, ik zag dat op het kleinste papiertje twee revolvers van het merk Smith & Wesson en daarbij liggend 6 patronen stonden afgedrukt. Onder voornoemd plaatje stond de navolgende geprinte tekst:

'Smith & Wesson .38 special 750,- per stuk Ammo 50 stuks 50,-

Waar [medeverdachte] in zijn zin voornoemd zei 'deze twee heb ik hier liggen' wees hij naar het papiertje waarop deze twee revolvers stonden afgedrukt. Ik zei tegen [medeverdachte] dat ik die twee wapens die hij had liggen wel even wilde zien.

[medeverdachte] zei dat ik met hem mee moest lopen en wij liepen het drukkerijgedeelte in. Ik zag dat [medeverdachte] in de machinekamer een kartonnen doosje pakte. Ik zag dat [medeverdachte] uit dit kartonnen doosje twee revolvers pakte. [medeverdachte] zei hierbij dat dit de wapens van het plaatje waren die hij mij zojuist had laten zien. Ik had op dat moment nog steeds beide papiertjes in mijn handen en zag dat de revolvers die voor mij lagen identiek waren aan de revolvers welke op het papiertje afgedrukt waren. Ik zei tegen [medeverdachte] dat ik die twee wel wilde kopen.

Hierbij wees ik naar het papiertje met de afbeelding van de twee revolvers erop. Ik zei dat ik er ook graag munitie bij wilde hebben als dat kon. [medeverdachte] keek daarbij naar [verdachte], waarbij [verdachte] opstond vanuit de stoel en zei dat hij het wel even zou pakken. [medeverdachte] pakte de revolvers voor mij in en toen hij klaar was met het inpakken van het pakketje met de revolvers en de munitie overhandigde hij het pakketje aan mij. [medeverdachte] zei tegen mij dat het 750 Euro per wapen, 50 Euro voor de munitie was. Ik telde in bankbiljetten van 50 Euro het totaalbedrag af en overhandigde het stapeltje vervolgens aan [verdachte].

[verdachte] zei tegen mij dat hij wel even mee wilde lopen om het pakketje in de auto te zetten en pakte het pakketje met de revolvers en munitie onder zijn arm waarna hij het in de kofferbak van mijn auto zetten. Direct daarna stelde ik mijn begeleidingsteam in kennis van mijn bevindingen. De originele in dit proces-verbaal voornoemde papiertjes met afbeeldingen van genoemde vuurwapens, alsmede de aangekochte voornoemde vuurwapens werden door mij, A3018, direct overgedragen aan mijn begeleidingsteam.

53. het proces-verbaal van politie Haaglanden/Hollands Midden, nr. A20070425.2, d.d. 26 april 2007, opgemaakt in de wettelijke vorm door een daartoe bevoegde opsporingsambtenaar. Dit proces-verbaal houdt onder meer in - zakelijk weergegeven - als relaas van deze opsporingsambtenaar (ZD/FOGGIA/AH/285 tot en met ZD/FOGGIA/AH/293):

Op 25 april 2007 kreeg ik, verbalisant A3018, van mijn begeleidingsteam de opdracht om te gaan naar drukkerij '[A]', gevestigd aan de [a-straat 1] te [plaats] om daar met [medeverdachte] en/of [verdachte] een gesprek aan te gaan omtrent de mogelijkheid van door hen te leveren (automatische) vuurwapens en explosieven en daarvan een lijstje met foto's te verkrijgen en tevens een eventuele bestelling en/of aankoop daarvan te doen. Tevens kreeg ik de opdracht om een aankoop te doen van het Smith & Wesson pistool en het Safari Arms pistool, die mij op 23 april 2007 door [medeverdachte] getoond waren. Bij binnenkomst van het bedrijfspand zag ik [verdachte] en [medeverdachte].

Vervolgens zag ik dat [medeverdachte] zijn handen vol met spullen had en naar boven liep. Ik, A 3018, liep hierop achter [medeverdachte] aan naar het zoldergedeelte. Ik zag dat [medeverdachte] een aantal papiertjes in zijn handen had. [medeverdachte] opende de papiertjes, legde deze uitgespreid voor mij neer op tafel en vertelde dat hij een aantal mooie dingen had. Ik zag dat het 5 papiertjes betrof met daarop afbeeldingen van verschillende automatische vuurwapens en onder elke afbeelding een getypte tekst met het merk, type en kaliber van het betreffende wapen. Ik A 3018 zag dat het de navolgend genoemde afbeeldingen met bijbehorende teksten betrof:

- Armyjaeger M16 kopie .22 semi automatic

- Amryjeager Ak47 kopie .22 semi automatic met 2 magazijnen (1 groot, 1 klein)

- Styer Mannlicher TMP, full automatic, kunststof kast Kal. 9mm met 4 magazijnen (kunststof buitenkant), 2 korte, 2 lange

- Thommy gun .45 acp full auto met 30 schotsmagazijn

- Zagi M91 9 mm full auto

[medeverdachte] wees mij op de afbeelding van de Styer Mannlicher en zei dat hij deze nu daar had liggen om aan mij te laten zien. Ik vroeg aan [medeverdachte] waarvoor de schroefdraad diende voorop de loop van de Styer. [medeverdachte] zei dat dit voor een demper bedoeld was en die eventueel los te verkrijgen was. Ik vroeg aan [medeverdachte] hoe lang het eventueel duurde voordat de Thommy gun en de Zagi M91 geleverd konden worden. [medeverdachte] zei dat [verdachte] dat nog moest gaan regelen met die wapens en die nog op moest gaan halen en dat het ongeveer 8 dagen zou duren voordat die wapens hier zouden kunnen zijn. Ik zei tegen [medeverdachte] dat ik graag wilde dat hij al deze aan mij getoonde wapens op de papiertjes voor mij en alleen voor mij vast zou houden omdat ik niet te horen wilde krijgen dat er al 1 of meer aan iemand anders was verkocht. [medeverdachte] zei hierop: "Nee dat zal niet gebeuren, want we doen op dit moment toch met niemand anders zaken als met jou in dit spul, buiten die kleine handvuurwapens dan." (Opmerking verbalisant: Bij het uitspreken van 'dit soort spul' wees [medeverdachte] naar één van de papiertjes met de afbeelding van een automatisch vuurwapen. Ik vroeg aan [medeverdachte] of hij die andere twee ook had, die ik maandag had besteld. [medeverdachte] pakte twee koffertjes en een enveloppentas. [medeverdachte] opende de beide koffertjes, waarbij ik zag dat in het blauwe koffertje een pistool van het merk Smith & Wesson lag tezamen met twee patroonhouders. In het zwarte koffertje zag ik dat er een pistool lag van het merk Safari Arms tevens met twee patroonhouders. Ik herkende deze twee wapens als soortgelijke wapens die door [medeverdachte] op 23 april 2007 aan mij getoond waren. Vervolgens opende [medeverdachte] de zwarte enveloppentas en ik zag dat daarin een automatisch vuurwapen lag, soortgelijk aan de Styer Mannlicher, waarvan [medeverdachte] mij zojuist het papiertje met afbeelding had gegeven. Tevens lagen er naast dit vuurwapen in de tas twee grote en twee kleine magazijnen. [medeverdachte] zei: "Dat is deze" en wees daarbij naar het papiertje met de afbeelding van de Styer Mannlicher. Ik zei tegen [medeverdachte] dat ik de Styer Mannlicher ook wel mee wilde nemen. [medeverdachte] zei dat hij niet zoveel kon doen met de prijzen omdat hij zelf in 'het klein' deed en dat [verdachte] 'meer" dingen deed en groter. Ik vroeg aan [medeverdachte] of alle wapens goed waren. [medeverdachte] antwoordde hierop dat de wapens zo goed als nieuw waren en dat er zeker niks mis mee was omdat [verdachte] veel van die wapens bij wapenwinkels in België haalde. Ik vroeg aan [medeverdachte] of de Thommy gun en de Zagi m91 ook uit België moesten komen. [medeverdachte] antwoordde hierop dat hij niet zo nieuwsgierig was dat hij zoiets aan [verdachte] vroeg. Ik zei tegen [medeverdachte] dat ik nu die drie wapens op tafel mee zou nemen. Ik zei dat het goed zou kunnen dat ik misschien alle vier de automatische wapens van de plaatjes wilde hebben. [medeverdachte] zei dat hij niks van de prijs van de Styer Mannlicher af kon doen, maar dat hij mij er wel gratis vier doosjes munitie bij zou geven. Ik zag dat [medeverdachte] vier doosjes patronen van 25 stuks, van het kaliber 9mm in de zwarte enveloppentas bij de Styer Mannlicher legde. [medeverdachte] zei dat hij ook bij de twee pistolen voor niks munitie erbij zou doen en toonde mij daarbij de inhoud van een doosje patronen van het kaliber .45. [medeverdachte] toonde mij vervolgens een hagelpistool. Ik herkende dit hagelpistool als een soortgelijk hagelpistool waarvan [medeverdachte] mij op 4 april 2007 een papier met de afbeelding had getoond en overhandigd. [medeverdachte] zei: "Die jongen komt daar maar niet voor, dus als jij het iets vindt, het is een hagelpistool." [medeverdachte] zei dat het misschien niet iets was om mee te schieten, maar dat het wel effect had om mee te dreigen bijvoorbeeld. Ik zag dat [medeverdachte] twee roodkleurige patronen met rubber kogelkop pakte en deze in het hagelpistool deed, waarna hij aan mij demonstreerde hoe je met het naar achter brengen van de haan van het wapen een enkel en dubbel shot af kon vuren. [medeverdachte] haalde de patronen uit het wapen en legde het hagelpistool op tafel; waarbij ik zag dat op het achterste gedeelte van de linkerzijde boven de handgreep het wapens was beschadigd door krassen in het staal. [medeverdachte] zei tegen mij dat het wapen niet beschadigd was, maar dat degene van wie het wapen af kwam het nummer eruit had gekrast omdat hij bang was dat het anders misschien te herleiden was. Ik zei tegen [medeverdachte] dat ik dit wapen ook wel mee wilde nemen en vroeg of er ook nog patronen bij zaten. [medeverdachte] zei dat hij alleen die twee patronen had die op tafel lagen en dat dit rubber kogels waren. Ik zei tegen [medeverdachte] dat hij alles maar even bij elkaar moest optellen voor mij. [medeverdachte] maakte een berekening en zei dat het bij elkaar 6500 euro was. Ik overhandigde [medeverdachte] het geldbedrag. [medeverdachte] zei dat hij er zojuist ook nog even met [verdachte] over had gesproken en dat [verdachte] had gezegd dat het wel mogelijk was om die twee wapens die nog moesten komen binnen 8 dagen te regelen. [medeverdachte] sloot de beide koffers van de voornoemde Smith & Wesson en Safari Amis pistolen, alsmede de zwarte enveloppentas met daarin de Styer Mannlicher, rolde het hagelpistool wederom in shirts en deed dit alles met inbegrip van de door [medeverdachte] bij de wapens gestopte munitie in een kartonnen doos. Ik liep vervolgens met [medeverdachte] naar mijn auto en opende de kofferbak, waarna [medeverdachte] de doos daarin plaatste.

54. het proces-verbaal van politie Haaglanden/Hollands Midden, onderzoek 06-190, nummer 0701 NPD, d.d. 13 juni 2007, opgemaakt in de wettelijke vorm door een daartoe bevoegde opsporingsambtenaar. Dit proces-verbaal houdt onder meer in - zakelijk weergegeven – als relaas van deze opsporingsambtenaar (ZD/FOGGIA/AH/66 tot en met ZD/FOGGIA/AH/77):

Door het Politieel Infiltratieteam Haaglanden/ Hollands Midden werd gedurende dit onderzoek de opsporingsambtenaar A-3018 als politiële pseudo-koper ingezet tegen de verdachten [medeverdachte] en [verdachte]. Gedurende het onderzoek werd de opsporingsambtenaar voortdurend begeleid door B 1193 en/of B 1194. A- 3018 staat bij de verdachten bekend onder de naam 'Nancy'. (...)"

Het Hof heeft ten aanzien van de bewezenverklaring voorts het volgende overwogen:

"Het hof acht de voor het bewijs gebezigde processen-verbaal opgemaakt door politiële pseudokoper 'Nancy' die door de rechter-commissaris als beperkt anonieme getuige is aangemerkt betrouwbaar nu deze processen-verbaal steun vinden in de overige bewijsmiddelen en de verdachte de juistheid van het daarin gerelateerde ook overigens niet wezenlijk heeft betwist."

De omstandigheid dat in het onderhavige geval de betrokkene, een bevoegd opsporingsambtenaar behorende tot het aangegeven politieonderdeel, naderhand door de Rechter-Commissaris is gehoord op de voet van art. 190, derde lid, Sv, brengt mee dat aan het gebruik van het proces-verbaal, houdende de verklaring van A 3018 dezelfde eisen dienen te worden gesteld als aan het gebruik van verklaringen van beperkt anoniem verhoorde getuigen. Uit de ingevolge art. 360, eerste lid, Sv vereiste motivering van het gebruik van een aldus afgelegde verklaring dient allereerst de reden voor de beperkte anonimiteit te blijken. Voorts moet uit die motivering blijken dat de beperkte anonimiteit geen afbreuk heeft gedaan aan het ondervragingsrecht van de verdediging (vgl. HR 23 september 1997, ECLI:NL:HR:1997:ZD0799, NJ 1998/135).