Hoge Raad, 03-06-2022, ECLI:NL:HR:2022:824, 21/02242

3.1.1 De Hoge Raad ziet aanleiding om eerst in te gaan op de hiervoor in 2.2 onder (i) weergegeven wijze van vaststelling van de procesreglementen en in het bijzonder op de vraag welk orgaan bevoegd is procesreglementen vast te stellen.

3.1.2 Procesreglementen strekken ertoe dat rechters op dezelfde manier toepassing geven aan procesrechtelijke normen en regels. Uniforme toepassing van procesrecht bevordert de rechtszekerheid, de gelijke behandeling en de kwaliteit van de rechtspleging. Een procesreglement dat door een daartoe bevoegd rechterlijk orgaan is vastgesteld en behoorlijk is bekendgemaakt, moet worden aangemerkt als recht in de zin van art. 79 RO.²

3.1.3 De wet voorziet niet uitdrukkelijk in de vaststelling van procesreglementen en wijst dan ook geen instantie aan die bevoegd is procesreglementen vast te stellen. Omdat procesreglementen beogen om, als recht in de zin van art. 79 RO, de rechter op grond van algemene beginselen van behoorlijke rechtspleging te binden binnen de ruimte die procesrechtelijke normen en regels aan de rechter laten, kunnen procesreglementen niet worden vastgesteld door een instantie die niet de bevoegdheid heeft rechters in die zin te binden.³ De wet, in het bijzonder art. 23 RO, biedt geen grondslag voor het vaststellen van procesreglementen door het gerechtsbestuur. Art. 23 lid 3 RO geeft het bestuur slechts de bevoegdheid overleg te voeren met de gerechtsvergadering of een afvaardiging daarvan, gericht op de bevordering van uniforme rechtstoepassing.⁴ Rechters kunnen, door middel van procesreglementen, wel zichzelf binden.⁵ Omdat een procesreglement een vorm van zelfbinding door rechters is, zijn de gerechtsvergaderingen als bedoeld in art. 22 RO bevoegd procesreglementen vast te stellen, ook al noemt art. 28 RO deze bevoegdheid niet. De landelijke gelding van een procesreglement kan worden bereikt door vaststelling van dezelfde tekst door alle gerechtsvergaderingen van de rechtbanken dan wel de gerechtshoven.

Inleiding op de beantwoording van de prejudiciële vragen

3.2.1 De bepalingen in de procesreglementen houden kort gezegd het volgende in:

a. De omvang van de processtukken in hoger beroep is in beginsel beperkt tot 25 bladzijden voor de memorie van grieven/het beroepschrift en de memorie van antwoord/het verweerschrift in het principaal hoger beroep en 15 bladzijden voor de processtukken in het incidenteel hoger beroep en andere stukken. In octrooizaken geldt als beperking 60, respectievelijk 36 bladzijden.

b. Partijen kunnen gemotiveerd verzoeken een langer processtuk te mogen indienen. Op dit verzoek wordt beslist aan de hand van de aanwijzingen opgenomen in Bijlage VI, respectievelijk Bijlage V van de procesreglementen.

c. Als een partij een processtuk indient dat meer bladzijden omvat dan strookt met het reglement zonder dat daarvoor toestemming is gegeven, wordt het stuk geweigerd en krijgt die partij de gelegenheid binnen twee weken een processtuk in te dienen dat het maximum aantal bladzijden niet overschrijdt.

d. Ook kan een partij een gemotiveerd verzoek doen om na indiening van het processtuk dat aan de bladzijdelimiet voldoet, een aanvullende akte te mogen nemen ter nadere toelichting op een ingenomen stelling of verweer.

3.2.2 Het geschil tussen partijen heeft betrekking op de vraag of in de procesreglementen beperkingen mogen worden gesteld aan de omvang van de processtukken in hoger beroep, en zo ja, op welke wijze de desbetreffende regels gehandhaafd kunnen worden. In het licht daarvan herformuleert de Hoge Raad de prejudiciële vragen als volgt:

1. Is de rechter bevoegd om beperkingen te stellen aan de omvang van processtukken in hoger beroep en mag zo’n beperking in een procesreglement worden gesteld?

2. Mag in een procesreglement worden bepaald dat bij overschrijding van het maximale aantal bladzijden het processtuk wordt geweigerd?

3. Is een weigering van toestemming om een langer processtuk of een aanvullend processtuk in te dienen een schending van het recht op hoor en wederhoor of het recht op toegang tot de rechter?

4. Bieden de bepalingen in de procesreglementen die inhouden dat een (rol)raadsheer beslist (a) op verzoeken tot het mogen indienen van een omvangrijker processtuk of een aanvullende akte en (b) over de weigering van processtukken die de gestelde limieten overschrijden, voldoende rechtsbescherming indien de toestemming, respectievelijk het processtuk, wordt geweigerd?

Beantwoording van de vragen

3.3.1 De eerste hiervoor in 3.2.2 genoemde vraag stelt aan de orde of de rechter bevoegd is beperkingen te stellen aan de omvang van processtukken, en of die bevoegdheid kan worden gereguleerd in een procesreglement. Die vragen moeten bevestigend worden beantwoord. De rechter kan (in iedere individuele zaak), door toepassing van de eisen van een goede procesorde, door het nemen van alle beslissingen die nodig zijn voor een goed verloop van de procedure (art. 19 lid 2 Rv) en uit hoofde van zijn taak te waken tegen onredelijke vertraging van de procedure (art. 20 lid 1 Rv), beperkingen stellen aan de omvang van processtukken. Een procesreglement strekt ertoe om, bij wijze van zelfregulering, de toepassing door de rechter van procesrechtelijke normen en regels te harmoniseren en te uniformeren, ter bevordering van een behoorlijke rechtspleging (zie hiervoor in 3.1.2). Ook de bevoegdheid van de rechter om grenzen te stellen aan de omvang van processtukken kan daarom worden gereguleerd door middel van een procesreglement.

3.3.2 Niet alleen is het belang van de rechtszekerheid gediend bij uniforme toepassing van de bevoegdheid van de rechter om beperkingen te stellen aan de omvang van processtukken, maar ook ligt het reguleren van die bevoegdheid voor de hand omdat de rechterlijke capaciteit beperkt is. Voorkomen moet worden dat sommige partijen door hun wijze van procederen een zodanig beslag leggen op de rechterlijke capaciteit dat dit ten koste gaat van een effectieve toegang tot de rechter voor anderen. Dat maakt het voeren van regie op landelijk niveau wenselijk. Het stellen van regels voor de omvang van processtukken draagt bij aan een optimale aanwending van de beperkte rechterlijke capaciteit en is aldus in overwegende mate een organisatorische maatregel gericht op behoorlijke rechtspraak. Daaraan doet niet af dat de regels de processuele rechten van partijen begrenzen. Daarbij komt dat onnodig lange processtukken belastend zijn voor de wederpartij en dat regulering van de omvang kan bijdragen aan een gelijke mate van toegang tot de rechter van de partijen in een geschil. Een en ander is ook tot uitdrukking gebracht in de hiervoor in 2.2 onder (vi) geciteerde toelichting op de nieuwe bepalingen.

3.3.3 Het door art. 6 EVRM beschermde recht op toegang tot de rechter en het in art. 19 lid 1 Rv verankerde beginsel van hoor en wederhoor zijn kernbeginselen van het burgerlijk procesrecht, maar deze beginselen zijn niet absoluut. Het recht op hoor en wederhoor kan onder meer worden beperkt doordat het recht om een proceshandeling te verrichten, vervalt als die proceshandeling niet binnen de daarvoor gestelde termijn is verricht (art. 133 lid 4 Rv) en doordat de rechter stukken kan weigeren die te laat worden overgelegd.⁶ Het recht op toegang tot de rechter kan, in het bijzonder in hoger beroep, onderworpen zijn aan beperkingen. Voorschriften die de toegang tot de rechter regelen, mogen deze toegang niet zodanig beperken, dat de essentie van het recht op toegang tot de rechter wordt aangetast. Bovendien moeten de voorschriften een legitiem doel dienen en in het licht van dat doel proportioneel zijn.⁷

3.3.4 Bij de beoordeling of de gestelde beperkingen de essentie van het recht op toegang tot de rechter aantasten, is het volgende van belang. Partijen moeten in de gelegenheid zijn hun standpunten voldoende toe te lichten en op standpunten van de wederpartij voldoende te reageren. In het burgerlijk recht krijgen veel normen pas gestalte in het licht van de omstandigheden van het concrete geval en partijen moeten daarom voldoende gelegenheid hebben de feiten die in het licht van de norm relevant zijn, naar voren te brengen. Partijen zijn voorts verplicht de voor de beslissing van belang zijnde feiten volledig (en naar waarheid) aan te voeren (art. 21 Rv). De bevoegdheid van de rechter om beperkingen te stellen aan de omvang van processtukken en de bevoegdheid van de gerechtsvergaderingen om die bevoegdheid te reguleren, worden daardoor begrensd. Voor zover beperkingen aan de omvang van processtukken worden gesteld die afbreuk doen aan de essentie van het recht op toegang tot de rechter of aan hoor en wederhoor, kan ook niet gezegd worden dat die beperkingen voortvloeien uit de eisen van een goede procesorde, nodig zijn voor een goed verloop van de procedure of onredelijke vertraging van het geding voorkomen.

3.3.5 Uit hetgeen hiervoor in 3.3.2 is overwogen, volgt dat de mogelijkheid van het beperken van de omvang van processtukken in hoger beroep een legitiem doel dient.⁸ De desbetreffende regels zijn ook niet disproportioneel omdat te verwachten valt dat in de overgrote meerderheid van de zaken het recht op toegang tot de rechter en op hoor en wederhoor niet in het gedrang komt door de in de reglementen gestelde beperkingen, mede in aanmerking genomen dat in hoger beroep kan worden voortgebouwd op het debat in eerste aanleg en steeds gelegenheid bestaat om de zaak mondeling toe te lichten (art. 87 lid 8 Rv in verbinding met art. 353 lid 1 Rv; art. 279 Rv in verbinding met art. 362 Rv). Bovendien voorzien de procesreglementen in de mogelijkheid om, op grond van de kenmerken van de concrete zaak, toestemming te verkrijgen voor de indiening van een omvangrijker processtuk.

3.3.6 De procesreglementen bevatten een bijlage met aanwijzingen voor de behandeling van en de beslissing op een verzoek tot het mogen indienen van een processtuk van grotere omvang of een aanvullende akte (zie hiervoor in 2.2 onder (iv) en (v)). Die aanwijzingen zijn gegeven om het recht op toegang tot de rechter en het recht op hoor en wederhoor te waarborgen. Aan de hand daarvan dient bij de beslissing op een zodanig verzoek te worden beoordeeld of bij een gehele of gedeeltelijke afwijzing daarvan afbreuk wordt gedaan aan de essentie van die rechten en of, tegen de achtergrond van het doel van het beperken van de omvang van processtukken, het geheel of gedeeltelijk afwijzen van het verzoek de eisen van een goede procesorde dient, nodig is voor een goed verloop van de procedure of strekt tot het voorkomen van onredelijke vertraging van het geding. De niet-limitatieve lijst van gronden voor toewijzing van een verzoek tot indiening van een processtuk van grotere omvang of een aanvullende akte biedt voldoende ruimte voor toepassing van die maatstaf. De mogelijkheid van een aanvullende akte als bedoeld in de bijlagen onder 3 is niet strijdig met de tweeconclusieregel,⁹ omdat de aanvullende akte slechts mag strekken tot nadere uitwerking van eerder naar voren gebrachte grieven, verweren, feiten en stellingen.¹⁰

3.3.7 Uit het voorgaande volgt dat het antwoord op de eerste hiervoor in 3.2.2 genoemde vraag is dat de rechter bevoegd is om beperkingen te stellen aan de omvang van processtukken in hoger beroep en dat ook in een procesreglement aan die omvang beperkingen mogen worden gesteld, mits de essentie van het recht op toegang tot de rechter en van het recht op hoor en wederhoor niet wordt aangetast en de voorschriften een legitiem doel dienen en in het licht van dat doel proportioneel zijn.

3.3.8 De tweede in 3.2.2 genoemde vraag heeft betrekking op de processuele gevolgen die verbonden kunnen worden aan de indiening van een processtuk dat de met inachtneming van het procesreglement geldende maximale omvang overschrijdt.

3.3.9 De procesreglementen houden in dat als een memorie het maximumaantal bladzijden overschrijdt zonder dat daarvoor toestemming is gegeven, de memorie wordt geweigerd en dat de partij uiterlijk binnen twee weken een memorie kan indienen die het maximumaantal bladzijden niet overschrijdt. Uit de bevoegdheid van de rechter om grenzen te stellen aan de omvang van processtukken (zie hiervoor in 3.3.1), vloeit voort dat de rechter bevoegd is om stukken die de gestelde omvang overschrijden, te weigeren. De procesreglementen stellen op overschrijding van het maximale aantal bladzijden niet de sanctie van niet-ontvankelijkheid. Wel kan aan de weigering van het te omvangrijke stuk en het vervolgens uitblijven van een stuk dat wel aan de limiet voldoet, de consequentie verbonden zijn dat het recht vervalt om de desbetreffende proceshandeling te verrichten. Voor de dagvaardingsprocedure volgt dat uit art. 133 lid 4 Rv en geldt dat de appellant in beginsel niet-ontvankelijk is indien geen grieven zijn geformuleerd. Voor de verzoekschriftprocedure volgt uit de wettelijke termijn waarbinnen hoger beroep moet worden ingesteld in samenhang met het voorschrift dat het beroepschrift de gronden van het hoger beroep moet bevatten (art. 359 Rv), dat weigering van een beroepschrift kan leiden tot niet-ontvankelijkheid van de appellant. Indien de appellant nalaat tijdig een processtuk van toegestane lengte in te dienen, kan dat dus zowel in de dagvaardings- als in de verzoekschriftprocedure leiden tot niet-ontvankelijkheid, maar dat betekent niet dat de bevoegdheid van de rechter om een stuk te weigeren een andere wettelijke grondslag vergt dan de bevoegdheid om grenzen te stellen aan de omvang van processtukken.

3.3.10 Gelet op de ingrijpende gevolgen die de weigering van een processtuk kan hebben, moet aan partijen voldoende gelegenheid worden geboden om te voorkomen dat die gevolgen intreden.¹¹ Afgezien van de mogelijkheid om toestemming te verzoeken een processtuk van grotere omvang in te dienen, houden de procesreglementen in dat, na weigering van een processtuk, de partij binnen twee weken een aangepast processtuk kan indienen dat de maximale omvang niet overschrijdt. Daarmee geven de reglementen een in beginsel toereikende gelegenheid om de overschrijding van de in de reglementen gestelde maximale omvang te herstellen en een weigering van het processtuk met de daaraan verbonden gevolgen te voorkomen.

Denkbaar is dat zich omstandigheden voordoen die meebrengen dat strikte handhaving van de genoemde termijn van twee weken niet aanvaardbaar is, mede gelet op de ingrijpende gevolgen die de weigering van het processtuk kan hebben. In dat geval dient toepassing te worden gegeven aan de regel dat indien de omstandigheden van het geval daartoe aanleiding geven, het gerechtshof van het procesreglement kan afwijken (art. 1.16 van het procesreglement dagvaardingzaken en art. 1.1.1.22 van het procesreglement verzoekschriftprocedures). Die mogelijkheid om af te wijken strookt met het uitgangspunt dat een procesreglement als vorm van zelfbinding geen afbreuk kan doen aan de bevoegdheid van de rechter om in een individuele zaak af te wijken van het procesreglement.

3.3.11 Uit het voorgaande volgt dat het antwoord op de tweede hiervoor in 3.2.2 genoemde vraag is dat in een procesreglement mag worden bepaald dat bij overschrijding van het maximale aantal bladzijden het processtuk wordt geweigerd.

3.3.12 De derde hiervoor in 3.2.2 genoemde vraag heeft betrekking op het waarborgen van de fundamentele rechten op toegang tot de rechter en op hoor en wederhoor. Zoals volgt uit hetgeen hiervoor is overwogen, kan slechts aan de hand van de bijzonderheden van het concrete geval worden vastgesteld of een weigering van toestemming om een langer processtuk of een aanvullend processtuk in te dienen, een schending is van het recht op toegang tot de rechter of het recht op hoor en wederhoor. Bij de beantwoording van die vraag in een concreet geval geldt als uitgangspunt dat beperkingen op die rechten toelaatbaar zijn, maar dat de essentie van die rechten niet mag worden aangetast en dat voor de toelaatbaarheid van de beperking de hiervoor in 3.3.6 genoemde maatstaf geldt.

3.3.13 De vierde hiervoor in 3.2.2 genoemde vraag stelt aan de orde of voldoende rechtsbescherming wordt geboden door de wijze waarop volgens de procesreglementen wordt beslist op verzoeken tot het mogen indienen van een omvangrijker processtuk of een aanvullende akte en of voldoende rechtsbescherming bestaat tegen een weigering van processtukken die de gestelde limieten overschrijden. Toepassing van de hiervoor in 3.3.6 genoemde maatstaf bij de beoordeling van deze verzoeken, waarborgt dat de toegang tot de rechter en het recht op hoor en wederhoor niet in ontoelaatbare mate worden beperkt. In het bijzonder een afwijzende beslissing op een dergelijk verzoek dient voldoende te worden gemotiveerd. Van een beslissing op een verzoek tot het mogen indienen van een omvangrijker processtuk of van een aanvullende akte, dan wel een weigering van een processtuk kan met inachtneming van art. 401a lid 2 Rv cassatieberoep worden ingesteld, ook in zaken waarin de wet een hogere voorziening uitsluit.¹² Dit samenstel van regels vormt een toereikende rechtsbescherming ten aanzien van de toepassing van de beperkingen die de procesreglementen stellen aan de omvang van processtukken in hoger beroep.