Parket bij de Hoge Raad, 03-05-2002, AD9599, C00/232HR

Feiten en procesverloop

1) Dit cassatieberoep is het vervolg op een eerder cassatieberoep dat is uitgemond in het arrest van de Hoge Raad van 26 juni 1998 (NJ 1998, 766; JAR 1998, 184). In dat arrest is het bestreden vonnis, waarin een loonvordering van de verweerder in cassatie, [verweerder], was toegewezen, vernietigd met verwijzing van het geding naar het Gerechtshof te Amsterdam.

2) Voor de verdere achtergronden van deze zaak verwijs ik naar de door dit hof vastgestelde feiten (zie rov. 3 van het bestreden arrest, waar weer wordt verwezen naar het arrest van de Hoge Raad van 26 juni 1998, rov. 3.1 (i) tot en met (vii)).

Voor de beoordeling in cassatie zijn vooral de volgende gegevens van belang:

3) [Verweerder] werd na zijn indiensttreding bij de eiseres tot cassatie, GTI Holding, gedetacheerd bij GTI van Nieuwpoort B.V., rechtsvoorgangster van GTI Den Haag B.V. (GTI Den Haag). Het ging telkens om 100% dochters van GTI Holding.

4) GTI Den Haag heeft - nadat zij een vergunning van de RDA had verkregen - bij brief van 23 december 1993 de arbeidsovereenkomst met [verweerder] met ingang van 1 februari 1994 opgezegd. Namens [verweerder] is tegen dit ontslag geprotesteerd omdat met deze opzegging het dienstverband met GTI Holding niet zou zijn geëindigd. Bij faxbrief van 16 februari 1994 heeft de raadsman van GTI Holding als reactie daarop kenbaar gemaakt dat GTI Holding, voor zover nodig, in de hiervoor vermelde opzegging van GTI Den Haag tegen 1 februari 1994 "treedt" zodat deze opzegging haar kan worden toegerekend, respectievelijk alsnog zelf gebruik maakt van de vermelde ontslagvergunning, en voor zover nodig de arbeidsovereenkomst met [verweerder] alsnog zelf opzegt tegen de eerstkomende mogelijkheid, namelijk tegen 1 april 1994.

6) In de eerste aanleg is de kantonrechter, die in zijn vonnis van 14 december 1994 de eerste opzegging rechtsgeldig oordeelde, aan een oordeel over de tweede opzegging niet toegekomen.

7) In hoger beroep oordeelde de rechtbank dat beide opzeggingen niet rechtsgeldig waren. Het verweer van GTI Holding dat [verweerder] de nietigheid van het hem aangezegde ontslag tegen 1 april 1994 (de tweede opzegging) niet zou hebben ingeroepen, verwierp de rechtbank wegens gebrek aan feitelijke grondslag, "aangezien [verweerder] in de Memorie van Grieven de nietigheid van dat ontslag heeft ingeroepen" (rov. 5.7).

8) Op het tegen die beslissing gerichte cassatieberoep heeft de Hoge Raad in het arrest van 26 juni 1998 overwogen, naar aanleiding van de klacht van GTI Holding dat de rechtbank had miskend dat de nietigheid ingevolge art. 9 BBA binnen zes maanden moet worden ingeroepen (terwijl de Memorie van Grieven dateerde van na het verloop van die termijn), dat de rechtbank deze vervaltermijn ambtshalve in aanmerking had moeten nemen in plaats van - impliciet - aan te nemen dat [verweerder] zich tijdig op de nietigheid van het ontslag had beroepen (rov. 3.3).

9) Vervolgens heeft het hof waarnaar de zaak was verwezen - zie al. 1 hiervóór - het vonnis van de kantonrechter vernietigd en de vordering van [verweerder] grotendeels toegewezen. Met betrekking tot de vraag of (tijdig) beroep op nietigheid van het tweede ontslag was gedaan heeft het hof overwogen, dat voldoende is dat de werkgever uitlatingen namens de werknemer gedaan, redelijkerwijs heeft moeten opvatten als een beroep op nietigheid, en dat - kort gezegd - [verweerder] zulke uitlatingen binnen de termijn van zes maanden had gedaan.

10) GTI Holding heeft tijdig(1) cassatieberoep ingesteld. [Verweerder] heeft tot verwerping doen concluderen. Partijen hebben hun standpunten schriftelijk toegelicht. [Verweerder] heeft gerepliceerd.

Bespreking van het cassatiemiddel

13) Uit die bronnen blijkt dat de verwijzingsrechter bij het beslissen op de punten die na verwijzing nog open liggen, gebonden is aan de in cassatie niet of tevergeefs bestreden beslissingen in de vernietigde uitspraak(4). In hoeverre de verwijzingsrechter (overigens) gebonden is aan beslissingen in de vernietigde uitspraak, moet van geval tot geval worden beoordeeld aan de hand van uitlegging van de vernietigde uitspraak en van de uitspraak van de Hoge Raad over de gegrond bevonden cassatieklachten(5). Daarbij is de rechter na verwijzing gebonden aan de uitleg die de Hoge Raad geeft aan de bestreden uitspraak en de daarin neergelegde beslissingen, voor zover die niet zijn vernietigd(6). Ook is de rechter na verwijzing gebonden aan de overwegingen van de Hoge Raad betreffende de vraag welke beslissingen in cassatie met succes aangetast kunnen worden en welke niet, aan diens uitleg van andere gedingstukken(7), en aan de overwegingen betreffende de vraag welke geschilpunten nog behandeld en beslist moeten worden(8). Tenslotte geldt dan nog dat in de procedure na verwijzing in het algemeen geen nieuwe feitelijke stellingen geïntroduceerd mogen worden, zij het dat op die regel uitzonderingen mogelijk zijn(9). Over die uitzonderingen aanstonds in al. 22 - 25 méér.

14) Voorzover de Hoge Raad geen bepaalde uitleg aan (overwegingen uit) de vernietigde beslissing heeft gegeven, blijft het zo dat de uitleg daarvan (door de rechter waarnaar de zaak verwezen is) heeft te gelden als een feitelijk oordeel, dat in cassatie alleen op begrijpelijkheid kan worden getoetst. Voor wat betreft de verwijzende beslissing van de Hoge Raad zelf ligt in de rede dat de Hoge Raad niet gebonden is aan de daaraan door de lagere rechter gegeven uitleg, maar daarover zelf het laatste woord heeft(10).

15) Tegen de achtergrond van deze (vuist)regels is begrijpelijk dat, en waarom, het eerste middelonderdeel verdedigt dat over het tijdstip waarop [verweerder] de nietigheid van het (tweede) ontslag voor het eerst heeft ingeroepen, al vaststellingen waren gedaan in het in cassatie vernietigde vonnis van de rechtbank dan wel in het arrest van de Hoge Raad; en dat in het bestreden arrest (van het hof) is miskend dat de rechter na verwijzing aan deze beslissingen gebonden was.

16) Zoals in al. 13 en 14 aangegeven, moeten deze klachten worden beoordeeld aan de hand van uitleg van de eerdere beslissingen van de rechtbank en van de Hoge Raad; met dien verstande dat voorzover het bestreden arrest berust op uitleg van de beslissing van de rechtbank, die uitleg in cassatie niet op juistheid maar alleen op begrijpelijkheid kan worden getoetst (terwijl de Hoge Raad zijn eigen eerdere oordeel zelfstandig interpreteert, zo nodig in afwijking van de rechter na verwijzing).

17) Een factor die bij deze uitleg gewicht in de schaal legt lijkt mij te zijn, dat het partijdebat over de vraag of [verweerder] tijdig de nietigheid van het (eerste en) tweede ontslag had ingeroepen, zich pas in het allerlaatste stadium van de procedure vóór het eerste cassatiegeding heeft afgespeeld. Namens [verweerder] is pas in de Memorie van Grieven (in al. 3.9) expliciet verwezen naar de nietigheid van (althans) het (tweede) door GTI (c.s.) gegeven ontslag; en GTI Holding heeft, daarop aansluitend, pas in de alinea's 5 en 10 van de Memorie van Antwoord aangevoerd dat [verweerder] zich niet (eerder) op de nietigheid had beroepen. Op die stelling heeft [verweerder] in die instantie niet meer gereageerd, zoals in die stand van de procedure ook (niet) te verwachten was.

19) Het zojuist gezegde geldt intussen ten overvloede; beslissend is immers, dat het hof in het bestreden arrest het vonnis van de rechtbank klaarblijkelijk niet heeft uitgelegd zoals dat thans in het eerste middelonderdeel wordt verdedigd. Die uitleg kan, zoals al verschillende malen aangegeven, in cassatie niet worden (her)beoordeeld(12). Het middelonderdeel stelt dat die uitleg bij gebreke van (nadere) motivering onbegrijpelijk zou zijn; maar o.a. met het oog op wat ik zojuist in al. 18 besprak, deel ik die mening niet.

20) Ook het betoog dat de Hoge Raad zich in het arrest van 26 juni 1998 zou hebben uitgesproken over de op dit punt aan de beslissing van de rechtbank te geven uitleg lijkt mij, zoals zojuist al aangestipt, niet juist. Dat de uitleg van de beslissing van de rechtbank (op dit punt) niet ter beoordeling aan de Hoge Raad was voorgelegd, en dat een oordeel daarover ook niet aan de orde was in het kader van de beslissing die wèl van de Hoge Raad gevraagd werd, wijst al in de andere richting. De zoëven in al. 18 genoemde aspecten zijn, naar in de rede ligt, destijds ook door de Hoge Raad onder ogen gezien. En zoals namens [verweerder] met recht is opgemerkt: het feit dat de Hoge Raad de zaak heeft verwezen vormt ook een (sterke) aanwijzing die pleit tegen de uitleg (van het arrest van de Hoge Raad) waar GTI Holding zich nu op beroept. Ik onderschrijf de gedachte dat, ware reeds in 1998 uitgemaakt dat [verweerder] geen feiten had aangevoerd (en geen feiten meer kon aanvoeren) die meebrachten dat hij tijdig de nietigheid van het (tweede) ontslag had ingeroepen, er niet goed valt in te zien wat dan, na verwijzing, nog onderzocht of beoordeeld zou hebben moeten worden. Men zou dan op zijn minst een aanwijzing daarover in het arrest hebben verwacht - zodat het significant is, dat die ontbreekt.

21) Wanneer men, zoals ik doe, aanneemt dat dit punt na de verwijzing nog onbeslist was, is daarmee ook gegeven dat de rechtsklacht van het eerste middelonderdeel ongegrond is. Anders dan in die klacht wordt aangevoerd, was het dan immers bij uitstek wèl aan het hof om te onderzoeken of [verweerder] tijdig de nietigheid van het relevante ontslag had ingeroepen, en lag zelfs in de rede dat de verwijzing juist met het oog daarop had plaatsgehad. Hier bevond zich zo'n onontwarbare feitelijke knoop, waarop de in al. 11 hiervóór aangehaalde beeldspraak doelt.

22) Ik heb mij afgevraagd of aan het vorenstaande niet in de weg staat, dat de partijen na de vernietiging, in cassatie, van een einduitspraak in appel en na verwijzing van de betreffende zaak, in beginsel geen beroep meer kunnen doen op feiten die in de instanties vóór de cassatieprocedure niet gesteld waren(13). Het laat zich immers verdedigen dat de stelling van de kant van [verweerder] dat deze wèl eerder dan in de Memorie van Grieven de nietigheid van het betreffende ontslag had ingeroepen (met toevoeging van hoe dat inroepen dan wel in zijn werk zou zijn gegaan), als zo'n nieuwe feitelijke stelling moet worden gekwalificeerd(14).

25) Als het zo zou zijn dat de regel "geen nieuwe feiten na verwijzing" [verweerder] in dit opzicht de pas zou afsnijden, zou hem door de manier waarop het debat in deze zaak is verlopen, effectief de mogelijkheid worden onthouden om op het hier ter beoordeling staande punt verweer te voeren. Daarmee zou in zodanige mate tekort worden gedaan aan de processuele grondbeginselen van hoor en wederhoor/fair play, dat die uitkomst mij onaanvaardbaar lijkt(17). Daarom moet voor dit geval een uitzondering op de zojuist bedoelde regel worden aanvaard. Daarmee is dan tevens bereikt dat de procespartij die na cassatie en verwijzing wil reageren op stellingen die de andere partij voor het eerst in het laatste processtuk vóór de cassatie-instantie heeft ontwikkeld, zich niet hoeft te beperken tot gegevens die al enige feitelijke grondslag in eerdere processuele uitlatingen vinden (en die daarom als "uitwerking" of als "toelichting" van die eerdere uitlatingen kunnen worden gekwalificeerd). Als een in het laatste processtuk vóór de cassatie-instantie gepresenteerde nieuwe stelling aanleiding geeft tot geheel nieuwe feitelijke tegenargumenten, moet er voor die tegenargumenten plaats zijn, ook als de eerdere processuele uitlatingen daarvoor geen enkel aanknopingspunt bieden. De belangen van de eerlijke procesvoering wegen dan zwaarder dan die van de goede procesorde (al aangenomen dat die belangen in een dergelijk geval met elkaar botsen).

26) Dat brengt mij tot de slotsom dat het eerste middelonderdeel niet gegrond is.

27) Het tweede middelonderdeel betreft een heel andere vraag. Het verdedigt de stelling dat de uitleg die het hof aan de uitingen van [verweerder] heeft gegeven onbegrijpelijk is, omdat die uitingen (en in het bijzonder de inleidende dagvaarding) in redelijkheid niet zouden kunnen worden begrepen als een beroep op de nietigheid van het in geding zijnde (tweede) ontslag.

28) De maatstaf voor de beoordeling van door werknemers ingeroepen nietigheid van een hun gegeven ontslag is onderzocht in HR 17 april 1998, NJ 1998, 495. De Hoge Raad overwoog daar dat een beroep op nietigheid van een ontslag niet ondubbelzinnig of met zoveel woorden hoeft te worden gedaan, maar dat voldoende is dat de werkgever de desbetreffende uitlatingen door of namens de werkgever redelijkerwijze in die zin heeft moeten opvatten dat daarin een beroep op nietigheid van het ontslag is gedaan. Zoals in al. 9 hiervóór aangegeven, is dat ook de maatstaf die het hof in het bestreden arrest heeft aangelegd.

29) Of uitlatingen door of namens de werknemer inderdaad zo uitgelegd mogen worden is, naar voor de hand ligt, een kwestie van feitelijke appreciatie. Daarbij mag overigens, denk ik, als vuistregel worden gehanteerd, dat het weinig voor de hand ligt dat een werknemer tegen een ontslag waarmee hij niet heeft ingestemd, niet alle bezwaren geldend wil maken die hem rechtens ten dienste staan; en dat het bepaald uitzonderlijk is dat een werknemer die wèl uitdrukkelijk bezwaren kenbaar heeft gemaakt tegen het feit dat hij ontslagen wordt, en die zelfs zijn werkgever heeft doen dagvaarden, niettemin van een hem mogelijk ten dienste staand beroep op nietigheid van het hem gegeven ontslag zou willen afzien(18). Die vuistregels brengen mee dat uitlatingen door of namens een werknemer waaruit duidelijk blijkt dat deze bezwaar heeft tegen het hem aangezegde ontslag, geredelijk zo mogen worden begrepen dat de werknemer ook de nietigheid van dat ontslag wil inroepen (al gebruikt hij, mogelijk wegens onvoldoende rechtskennis óf wegens onduidelijkheid van de feitelijke situatie, niet precies die woorden).

30) Met die gegevens voor ogen lijkt mij dat, ofschoon een andere uitleg zeker denkbaar was, de uitleg die het hof aan de door [verweerder] ingenomen houding heeft gegeven geenszins onbegrijpelijk is te noemen; waaraan niet afdoet dat de inleidende dagvaarding en de daaraan voorafgaande correspondentie van de kant van [verweerder] ogenschijnlijk alleen betrekking hebben op het eerste door GTI c.s. aangezegde ontslag. In de situatie zoals die door de elkaar opvolgende ontslagaanzeggingen was ontstaan - die in de schriftelijke toelichting namens [verweerder] met recht als onduidelijk wordt beschreven - kon in redelijkheid van GTI Holding worden gevergd dat die zich niet op de letter van de van [verweerder] uitgaande mededelingen oriënteerde, maar rekening hield met de daaraan redelijkerwijs toe te kennen bedoeling.

31) Dat leidt tot de bevinding dat ook middelonderdeel 2 tevergeefs wordt voorgesteld.

Conclusie

Ik meen dat het cassatieberoep moet worden verworpen.