Parket bij de Hoge Raad, 22-02-2011, BO6341, 09/04991

Conclusie inzake:

[Verdachte](1)

1. Het Gerechtshof 's-Gravenhage heeft verdachte op 17 juli 2009 voor 1 primair: medeplegen van moord, meermalen gepleegd, 2 primair: medeplegen van poging tot moord, meermalen gepleegd, 3 primair: medeplegen van poging tot moord, 4: medeplegen van gijzeling, meermalen gepleegd, en 5: medeplegen van opzettelijk iemand wederrechtelijk van de vrijheid beroven en beroofd houden, veroordeeld tot een levenslange gevangenisstraf. Voorts heeft het hof beslist over de vorderingen van benadeelde partijen en schadevergoedingsmaatregelen opgelegd, zoals in het arrest omschreven.

2. Mr. S. Koster, advocaat te Amsterdam, heeft cassatie ingesteld. Mr. A.A. Franken, advocaat te Amsterdam, heeft een schriftuur ingezonden, houdende twee middelen van cassatie.

3.1. Het eerste middel klaagt over de veroordeling voor het medeplegen van de eerste feiten 1, 2 en 3.

3.2. Bewezenverklaard is, voor zover voor de beoordeling van het eerste middel van belang, dat

3.3. Het hof heeft de volgende feiten vastgesteld:

"Het hof heeft op grond van de inhoud van het dossier en de bewijsmiddelen, en tevens op grond van het ter terechtzitting in hoger beroep verhandelde, - op hoofdpunten geheel in lijn met het vonnis van de rechtbank - vastgesteld dat zich in de nacht van 18 op 19 november 2005 en in de periode daaraan voorafgaand het volgende heeft afgespeeld.

De uitvoering van dit plan is uiteindelijk niet doorgegaan, omdat de bestelbus waarin [slachtoffer 2] vervoerd zou moeten worden, kapot ging.

Omstreeks 2.00 uur zijn de verdachten café [A] binnengegaan. Daar zijn op dat moment de slachtoffers [slachtoffer 2], [slachtoffer 4], [slachtoffer 3], [slachtoffer 5], [slachtoffer 6], [slachtoffer 1], [slachtoffer 7] en [slachtoffer 8] aanwezig. De verdachten hebben de aanwezigen direct met de vuurwapens bedreigd en hen bevolen al hun kostbaarheden, telefoons en geld af te geven.

Slachtoffer [slachtoffer 9], die het café kort daarvoor had verlaten om zijn rijbewijs uit zijn auto te gaan halen, wordt bij terugkomst door de verdachten gedwongen [A] weer binnen te gaan en daar te blijven. Eén van de slachtoffers ([slachtoffer 1]) wordt door [medeverdachte 4] in zijn gezicht gestompt en als hij op de grond ligt met de kolf van een vuurwapen op zijn hoofd geslagen. [Medeverdachte 4] slaat ook [slachtoffer 7] met de kolf van de Scorpio. [medeverdachte 2] lost met de MP5 een waarschuwingsschot. De slachtoffers worden gefouilleerd en - op [slachtoffer 2] na - naar het voorportaal van de toiletruimte beneden in het café gebracht. Daar binden [medeverdachte 4] en [medeverdachte 3] hun handen vast met de door de verdachten meegenomen tie-rips en tape. Hun monden worden met tape dichtgeplakt. De slachtoffers moeten plaatsnemen op de naar het voorportaal gebrachte stoelen.

[Verdachte] gaat met [slachtoffer 2] in discussie. Hij maakt [slachtoffer 2] daarbij duidelijk dat hij die avond € 500.000,00 moet betalen. [Slachtoffer 4] hoort [verdachte] tegen [slachtoffer 2] zeggen: "Ik wil € 500.000 hebben. Ik wil het nu hebben, anders gaan jullie er aan. Als je geen geld geeft dan gaat iedereen die hier is eraan. We knallen iedereen af en daarna ben jij aan de beurt".

Ter terechtzitting in eerste aanleg d.d. 3 juli 2007 heeft [verdachte] ook verklaard dat [slachtoffer 2] wel zou meewerken, want tegenover het geld stonden tien levens.

[Slachtoffer 10], een toevallige passant, wordt door [verdachte] onder bedreiging van een vuurwapen naar binnen gehaald en met een vuurwapen op zijn hoofd geslagen. Ook hij wordt vastgebonden en bij de andere slachtoffers in het voorportaal gezet. Met behulp van de afstandsbediening wordt het rolluik van het café gesloten. [Verdachte] komt naar de toiletruimte en vraagt aan [slachtoffer 4] of hij geld kan regelen.

[Slachtoffer 5] hoort de verdachten zeggen dat de verdachten de aanwezigen eigenlijk niet moesten hebben, maar dat ze dood geschoten zouden worden omdat ze de verdachten gezien hadden. [Slachtoffer 4] en [slachtoffer 7] horen [medeverdachte 4] dergelijke uitlatingen doen. [Slachtoffer 7] hoort één van de verdachten, waarschijnlijk [medeverdachte 4], tegen [slachtoffer 1] zeggen: "Als het geld niet komt, gaan jullie er allemaal zo aan. Jij wordt de eerste".

[Medeverdachte 4] haalt vervolgens [slachtoffer 1] uit de toiletruimte en brengt hem naar de keuken. [Slachtoffer 1] moet zich tot op zijn onderbroek uitkleden. In de keuken wordt met de MP5 een schot gelost, dat [slachtoffer 1] niet doodt; [Medeverdachte 4] zag dat [slachtoffer 1] nog leefde. De verdachten doen het vervolgens tegenover de andere slachtoffers wel voorkomen alsof [slachtoffer 1] op dat moment al gedood is. [Slachtoffer 4] hoort [medeverdachte 4] zeggen: "Ik heb toch gezegd dat wij geen grappen maken, ik heb jullie toch gewaarschuwd" en volgens [slachtoffer 9] zegt [medeverdachte 4] bij terugkomst in het voorportaal: "Zo, dat is de eerste die dood is" en kondigt hij nogmaals aan dat alle aanwezigen worden gedood als er geen geld komt. Ook [slachtoffer 7] hoort uitlatingen als: "Nou jullie zien het, de eerste is al gegaan. Zo lang het geld niet komt, neem ik jullie 1 voor 1". [Slachtoffer 5] hoort de verdachten zeggen dat er niemand meer gedood zou worden als binnen een half uur het geld zou komen. Tegen [slachtoffer 10] wordt gezegd: "Nu jij, jij bent toch maar een asielzoeker". [Slachtoffer 10] hoort één van de verdachten nog wel zeggen dat [slachtoffer 1] dood was en dat alle slachtoffers dood zouden gaan en zouden gaan branden.

Eén van de verdachten besprenkelt de aanwezigen in de toiletruimte met een alcoholbevattende vloeistof en door de verdachten, onder wie [verdachte], wordt gevraagd om een aansteker. Volgens [slachtoffer 7] maken de verdachten tijdens het besprenkelen spottende opmerkingen, als zouden de aanwezigen worden gedoopt.

Ook de vloer wordt besprenkeld. [Medeverdachte 4] biedt de aanwezigen in de toiletruimte iets te drinken en een sigaret aan, met de mededeling dat dit hun laatste sigaret en drinken zou zijn en dat zij allemaal doodgeschoten zouden worden. [Slachtoffer 5] hoort [medeverdachte 4] tegen [slachtoffer 6] zeggen dat zij niet naar de wc mocht, omdat ze toch doodgeschoten zou worden.

Als blijkt dat ook [slachtoffer 4] niet voor geld kan zorgen, stelt [slachtoffer 9] aan [verdachte] voor dat hij zal proberen om bij een vriend geld los te krijgen. [verdachte] probeert vervolgens om met behulp van de mobiele telefoons van de slachtoffers en het door [slachtoffer 9] verstrekte telefoonnummer, contact te zoeken met die vriend. [Slachtoffer 9] hoort [verdachte] zeggen: "Ik ga weg want ze gaan zo meteen schieten" en hij hoort [medeverdachte 4] of [medeverdachte 2] roepen: "We klaren ze gewoon allemaal". [Slachtoffer 9] wordt vervolgens uit het voorportaal van de toiletruimte gehaald en tegen hem wordt gezegd dat hij geld moet gaan regelen omdat hij er anders in het bos wel aan zal gaan.

[sSlachtoffer 2] wordt vervolgens naar de toiletruimte gebracht en daar vastgebonden en op de stoel van [slachtoffer 9] gezet. Als [medeverdachte 4] even later terugkeert en ziet dat [slachtoffer 5], die naast [slachtoffer 2] zit, probeert de tape rond de polsen van [slachtoffer 2] los te maken volgt een woordenwisseling tussen [slachtoffer 2] en [medeverdachte 4]. [Medeverdachte 4] en [medeverdachte 2] staan op dat moment samen in de deuropening van het voorportaal. [Slachtoffer 2] wordt beschoten met de MP5 en vrijwel direct daarna volgt een salvo schoten op de slachtoffers in het voorportaal met de MP5.

De waarneming van de getuigen die zich in de toiletruimte bevonden, zal sterk beïnvloed zijn door angst en doordat zij - zoals meerdere getuigen verklaren - zich meteen lieten vallen. Bovendien heeft het hof, gelet op de getuigenverklaringen, geen reden om aan te nemen dat de MP5 tot en met het eerste salvo in andere handen dan die van [medeverdachte 2] is geweest. Ten slotte acht het hof van belang dat [slachtoffer 9] kort voor het eerste salvo [medeverdachte 4] heeft horen zeggen: "Het is afgelopen, schiet hem in zijn hoofd" en "Kom schiet hem gelijk". Dergelijke aansporingen of opdrachten duiden er op dat niet [medeverdachte 4], maar [medeverdachte 2] op dat moment geschoten heeft.

[Slachtoffer 7] hoort één van de verdachten zeggen: "Kijk wie er nog leven" en [slachtoffer 10] hoort twee van de verdachten vragen of iedereen dood is. Ook hoort hij één van verdachten zeggen: "steek alles in de fik."

Na het eerste salvo pakt [medeverdachte 3] de MP5. Daarbij zegt hij volgens [slachtoffer 9] en [slachtoffer 7] woorden als: "Geef mij dat ding, ik wil ook even schieten". [Medeverdachte 3] loopt vervolgens met de MP5 naar het voorportaal van de toiletruimte en lost een tweede salvo schoten op de daar aanwezige slachtoffers. Na het tweede salvo schoten hoort [slachtoffer 9] [medeverdachte 3] zeggen: "Die mensen willen niet dood, ik zie ze nog bewegen".

Tijdens deze twee salvo's zijn naast [slachtoffer 2] ook [slachtoffer 3], [slachtoffer 8] en [slachtoffer 4] geraakt.

Er is vervolgens brand gesticht in het café.

Als de verdachten het café willen verlaten, ziet [slachtoffer 9] kans om naar buiten te vluchten. Hij wordt achtervolgd door [medeverdachte 3] en [medeverdachte 4]. Daarbij wordt een schot gelost. Uit het deskundigenrapport van 6 december 2005 van T. Dijkman blijkt dat nader onderzoek naar de nadien aangetroffen huls heeft uitgewezen dat geschoten is met een handvuurwapen zoals [medeverdachte 3] die avond er één bij zich had, een kaliber 6.35 mm.

Ten gevolge van het door de verdachten gepleegde geweld jegens de slachtoffers overlijden [slachtoffer 3], [slachtoffer 1] en [slachtoffer 2] ter plaatse. [Slachtoffer 8] is ernstig verwond met blijvende invaliditeit tot gevolg.

Juridische duiding

Allereerst dient de vraag te worden beantwoord of wettig en overtuigend kan worden bewezen dat de schutters op de verschillende schietmomenten met voorbedachten rade hebben gehandeld toen op de slachtoffers werd geschoten.

In dit verband is van belang dat alle verdachten zwaar bewapend naar [A] zijn gegaan. De verdachten hebben de daar aanwezigen, nadat zij hen hadden vastgebonden en hun monden hadden afgeplakt, herhaaldelijk met de dood bedreigd. [Medeverdachte 4] heeft vele malen en met zoveel woorden gezegd dat er geen getuigen in leven zouden worden gelaten. Aan de slachtoffers is een laatste sigaret en drankje aangeboden en ze zijn besprenkeld met een alcohol houdende vloeistof, waarbij tegen hen is gezegd dat het café zou worden afgebrand met de slachtoffers erbij. [medeverdachte 4] heeft, terwijl [medeverdachte 2] met de MP5 naast hem stond, gezegd: "schiet hem". Vervolgens is het eerste salvo schoten in het voorportaal van de toiletruimte gelost. Dit salvo lag geheel in lijn met de eerdere doodsbedreigingen. De schutter - waarschijnlijk [medeverdachte 2] - heeft tevoren ruimschoots de gelegenheid gehad om zich te beraden. Ook na de door [medeverdachte 4] geuite aansporingen had hij nog de keus om wel of niet de trekker over te halen. Het kan dan ook niet anders dan dat hij deze schoten na kalm beraad en rustig overleg heeft afgevuurd. Hij heeft, om het anders te zeggen, de daad bij het woord gevoegd. Als er van wordt uitgegaan dat [medeverdachte 4] heeft geschoten, dan heeft ook hij dit gedaan na kalm beraad en rustig overleg, ter uitvoering van de dreigementen die hij eerder zelf had geuit.

Voor de andere schoten, te weten het tweede salvo in het voorportaal van de toiletruimte, de schoten op [slachtoffer 1] in de keuken en het schieten op [slachtoffer 9] buiten, geldt hetzelfde. Deze schoten lagen ook geheel in lijn met de aankondiging dat geen getuigen in leven zouden worden gelaten.

Hierbij heeft te gelden dat de schutter - [medeverdachte 3] - nog meer tijd en gelegenheid heeft gehad om zich te beraden. Ook de uitlating van [medeverdachte 3]: "ik wil ook even schieten" wijst er op dat hij het tweede salvo na kalm overleg en rustig beraad heeft gelost en dat het schieten op de slachtoffers een onderdeel van het plan was. De mededeling van [medeverdachte 3] "die Hollander waren we vergeten" wijst tevens op het voornemen om alle aanwezigen te doden.

Naar 's hofs oordeel zijn de schoten - door wie deze dan ook zijn gelost - met voorbedachten rade gelost. Naar 's hofs oordeel is niet geschoten in een plotselinge opwelling.

Vervolgens dienen de vragen beantwoord te worden of er sprake was van opzet, al dan niet in voorwaardelijke zin, op het doden van de slachtoffers en of de verdachte heeft gehandeld in nauwe en bewuste samenwerking met de schutters, met andere woorden of hij kan worden aangemerkt als medepleger.

Daarbij stelt het hof vast dat de verdachten die niet hebben geschoten, zich gelet op alles wat daaraan vooraf was gegaan, niet overvallen hebben kunnen voelen door het schieten. Zoals eerder vastgesteld waren alle verdachten zwaar bewapend en hebben meerdere verdachten aangekondigd dat de vastgebonden slachtoffers zouden worden doodgeschoten. [Medeverdachte 4] heeft herhaaldelijk en duidelijk gezegd dat er geen getuigen in leven zouden worden gelaten. De slachtoffers zijn overgoten met een alcohol houdende vloeistof, waarbij is gezegd dat zij in brand zouden worden gestoken. [Verdachte] heeft vóór het eerste salvo gezegd: "Ik ga weg, want ze gaan straks schieten". Ook werd op dat moment gezegd: "We klaren ze gewoon allemaal".

Meerdere getuigen en medeverdachte [medeverdachte 4] dichten [verdachte] een leidinggevende rol toe.

Ook voor de moord op [slachtoffer 1] en de poging tot moord op [slachtoffer 9] zijn alle verdachten, dus ook [verdachte], strafrechtelijk aansprakelijk. Dit geweld lag immers evenzeer in lijn van de eerdere moorden op [slachtoffer 2] en [slachtoffer 3] en van het meermalen geuite voornemen om niemand in leven te laten.

Het hof komt gelet op het voorgaande tot het oordeel dat de verdachten aanvankelijk wellicht het gezamenlijke plan hadden om [slachtoffer 2] af te persen, maar dat tijdens de bewuste nacht gaandeweg het gezamenlijke plan is ontstaan om alle aanwezigen te doden. Allen hebben hierop het opzet gehad en hebben meegewerkt aan de uitvoering daarvan.

Alle verdachten hebben in bewuste en nauwe samenwerking een geweldsspiraal ontketend, die leidde tot dodelijk geweld, tot de moord op [slachtoffer 2], [slachtoffer 3] en [slachtoffer 1] en de pogingen tot moord op de andere slachtoffers.

Op grond van het bovenstaande acht het hof bewezen dat (ook) degenen die zelf geen schoten hebben afgevuurd, onder wie in ieder geval verdachte [verdachte], de moorden op [slachtoffer 2], [slachtoffer 3] en [slachtoffer 1] en de pogingen tot moord op de andere slachtoffers hebben medegepleegd.

Ook ten aanzien van de schoten op [slachtoffer 9] is het hof van oordeel dat er sprake is van medeplegen door [verdachte], nu dit schietincident volledig in lijn ligt met de daaraan voorafgaande schietmomenten. Dat de verdachte zelf niet heeft geschoten, maakt dat niet anders.

Ten aanzien van de gestelde onbetrouwbaarheid van de verklaringen van medeverdachte [medeverdachte 4], overweegt het hof dat zijn verklaringen enkel voor het bewijs gebezigd zullen worden voor zover deze voor [medeverdachte 4] zelf belastend zijn en voor het overige enkel voor zover zij steun vinden in ander bewijsmateriaal."

3.4. De steller van het middel wijst erop dat het hof heeft vastgesteld dat verdachte niet zelf heeft geschoten. Daarom heeft het hof niet tot het oordeel kunnen komen dat ook verdachte heeft meegewerkt aan de uitvoering van het plan alle aanwezigen te doden.

3.5. Voor medeplegen is nodig het verrichten van enige uitvoeringshandeling en/of het bewust, nauw en volledig samenwerken ter uitvoering van het delict.(2) Als nauw en volledig is samengewerkt in een gemeenschappelijk opzet is het niet van belang wie de uitvoeringshandeling(en) daadwerkelijk begaat.(3) Men kan zelfs medepleger zijn hoewel men niet eens op de plaats van het delict aanwezig was.(4) In dit verband acht ik het van belang hier te memoreren dat voor medeplegen niet nodig is dat de verdachte op de hoogte is geweest van de precieze gedragingen van zijn mededader(s).(5) De gezamenlijkheid van het optreden kan een factor zijn die de rechter in aanmerking neemt voor de beantwoording van de vraag of er sprake is van medeplegen.(6)

3.6. Mijns inziens behoeft het feit dat iemand zelf geen uitvoeringshandeling heeft verricht er niet aan in de weg te staan dat deze persoon toch gezegd kan worden ter uitvoering van een gezamenlijk plan zo nauw en volledig te hebben samengewerkt dat van medeplegen gesproken kan worden. Het meewerken aan de uitvoering impliceert immers nog niet het eigenhandig verrichten van een uitvoeringshandeling. Men kan meewerken aan de uitvoering van een plan om anderen te vermoorden door dezen bijvoorbeeld naar de plaats te brengen waar die anderen van het leven zullen worden beroofd.

3.7. In bewijsmiddel 9 verklaart [slachtoffer 4] dat dader 3, die hij kent als [medeverdachte 3] (AM: verdachte [verdachte]), tegen [slachtoffer 2] (AM: [slachtoffer 2]) zei: "Ik wil € 500.000 hebben. Ik wil het nu, anders gaan jullie er aan." En: "Als je geen geld geeft dan gaat iedereen die hier is er aan. We knallen iedereen af en daarna ben jij aan de beurt". Dader 2 nam [slachtoffer 1] (AM: [slachtoffer 1]) mee naar boven en een van de overvallers zei: "Je moet betalen of hij gaat er aan". Bewijsmiddel 10 houdt een verklaring in van [slachtoffer 5]. Hij hoorde één van de daders zeggen dat de klanten die bijeengedreven waren in de toiletruimte doodgeschoten zouden worden. Ook werd [slachtoffer 1] mee naar boven genomen, waarna de getuige een knal hoorde. Eén van de daders zei toen dat ze binnenkort er weer één zouden afknallen om te laten zien dat het serieus was. Ook werd gezegd dat allen doodgeschoten zouden worden. In bewijsmiddel 11 verklaart deze getuige dat één van de daders zei dat als er binnen een halfuur zou zijn betaald niemand meer doodgeschoten zou worden. [Slachtoffer 9] heeft gezegd dat hij zou proberen om geld te regelen en daarvoor moest bellen. Als hij dat niet zou doen zou hij er in het bos wel aan gaan (bewijsmiddel 13). In bewijsmiddel 14 verklaart dezelfde getuige dat [slachtoffer 1] is gehaald, dat daarna een knal klonk en dat vervolgens één van de daders zei: "Zo, dat is de eerste die dood is". Voorts zei deze dader dat als [slachtoffer 2] niet voor geld kon zorgen allen eraan zouden gaan. [Slachtoffer 7] heeft blijkens bewijsmiddel 16 ongeveer hetzelfde verklaard. De daders hebben gezegd dat zij er allemaal aan zouden gaan en dat zij geen getuigen in leven zouden laten. Bewijsmiddel 17 houdt onder meer het volgende in:

"Toen [medeverdachte 4](7) begreep dat hij geen geld kreeg, hoorde ik hem zeggen: "Ja, we maken hem gewoon af. Dan is het klaar!". Toen brak de hel los. [Medeverdachte 4] zei tegen [slachtoffer 1]: "Als het geld er niet komt, gaan jullie er allemaal zo aan. Jij wordt de eerste!" Hierop hebben ze [slachtoffer 1] meegenomen. Toen hoorde ik twee schoten. Daarna kwam [medeverdachte 4] weer bij ons naar binnen. Ik hoorde dat hij zei: "Nou jullie zien het, de eerste is al gegaan. Zolang het geld niet komt, neem ik jullie 1 voor 1."

4.1. Het tweede middel klaagt over de afwijzing van het verzoek van de verdediging om nader onderzoek te verrichten naar de verenigbaarheid van de levenslange gevangenisstraf met artikel 3 EVRM. Daarnaast betoogt het dat het hof ten onrechte is afgeweken van het uitdrukkelijk onderbouwde standpunt dat de levenslange gevangenisstraf in Nederland op gespannen voet staat met artikel 3 EVRM omdat de facto geen gratie wordt verleend aan personen die tot levenslange gevangenisstraf zijn veroordeeld.

4.2. In de door het hof gegeven strafmotivering is onder meer het volgende opgenomen:

Een periodieke toetsing kan geëigend zijn om de in artikel 3 EVRM vervatte waarborg gestalte te geven, maar is niet vereist. Wat betreft de in Nederland bestaande mogelijkheden 'to take proceedings' als bedoeld in artikel 5.4 EVRM geldt ook thans nog hetgeen tot uitdrukking is gebracht in HR LJN ZD1464, NJ 1999, 435. Aan de veroordeelde kan, ook na oplegging van een levenslange gevangenisstraf, gratie worden verleend, en daarnaast kan de veroordeelde het oordeel van de burgerlijke rechter inroepen omtrent de rechtmatigheid van de (verdere) tenuitvoerlegging van die straf. Blijkens de uitspraak van de Hoge Raad van 16 juni 2009 (LJN BF3741) acht de Hoge Raad niet zonder betekenis dat de zogenoemde 'volgprocedure langgestraften' (welke kon resulteren in 'ambtshalve' gratie en omzetting van de levenslange gevangenisstraf in een tijdelijke gevangenisstraf waarna vervroegde invrijheidstelling mogelijk was) in 2000 is ingetrokken, omdat daarmee een belangrijke mogelijkheid tot tussentijdse beoordeling van de tenuitvoerlegging van de levenslange gevangenisstraf is komen te vervallen, maar de mogelijkheid tot gratieverlening voor levenslang gestraften is hierdoor niet tenietgedaan. Immers nog steeds kan de minister van justitie op grond van artikel 19 van de Gratiewet ambtshalve, dat wil zeggen zonder een daartoe strekkend verzoekschrift, een voorstel tot gratieverlening in overweging nemen. Op grond van artikel 2 van de Gratiewet kan de verdachte of een derde gratie verzoeken. Eén en ander brengt met zich dat slechts indien zou blijken dat de facto nooit gratie wordt gegeven aan een levenslang gestrafte, levenslang als straf in strijd komt met artikel 3 EVRM. Uit de gegevens waarover het hof thans beschikt kan dit echter geenszins worden afgeleid. Het hof gaat daarbij onder meer af op de lijst bijgehouden door de advocaten, de gebroeders Anker, en gepubliceerd op internet. Daaruit blijkt dat er vóór 1994 slechts vier keer levenslang is opgelegd aan een veroordeelde die niet is gegratiëerd; de langstzittende van dezen is 27 jaar geleden veroordeeld. Door een gewijzigd strafrechtklimaat dateren de veroordelingen tot een levenslange gevangenisstraf hoofdzakelijk van het afgelopen decennium. De betreffende levenslang gestraften hebben intussen nog niet zo'n aanzienlijk deel van hun straf ondergaan dat het nu reeds te verwachten is dat gratie wordt overwogen. Zoals de advocaat-generaal mr. Knigge in overweging 8.24 in zijn conclusie bij laatstgenoemd arrest van de Hoge Raad overweegt, is het nog te vroeg om te kunnen stellen dat een levenslanggestrafte in Nederland de jure en de facto geen perspectief op vrijlating heeft.

Uit het arrest van de Hoge Raad volgt bovendien dat het enkele feit dat de duur van de straf in een concreet geval ook de facto levenslang is, niet met zich mee brengt dat de straf onverenigbaar is met artikel 3 EVRM. Door de advocaat generaal is bij repliek aangegeven dat het bestaande gratiebeleid gratiëring vóór het overlijden van de veroordeelde mogelijk maakt. Tevens is een recent voorbeeld van gratiëring genoemd dat dit gratiebeleid bevestigt. Het hof overweegt dat het huidige gratiebeleid de mogelijkheid van gratiëring te enigertijd open laat, zodat daarmee is voldaan aan het vereiste dat verkorting mogelijk is. Tevens overweegt het hof dat de stelling van de verdediging dat het huidige gratiebeleid er op neer komt dat de facto geen gratie meer wordt verleend aan levenslang gestraften, niet feitelijk is onderbouwd en overigens genoegzaam is weerlegd door de gegevens die door de advocaat-generaal zijn aangedragen, zodat het hof hier verder aan voorbij gaat.

Uit de thans voorliggende gegevens is het hof derhalve van oordeel dat de oplegging van een levenslange gevangenisstraf geenszins inhumaan is of in strijd met artikel 3 EVRM noch dat nader onderzoek hiernaar of een getuigenverhoor hieromtrent noodzakelijk is. Het aanhoudingsverzoek in dat kader wordt derhalve afgewezen."

4.4. De Hoge Raad sprak zich vervolgens aldus uit:

"2.8. Uit dat arrest (AM: EHRM 12 februari 2008, nr. 21906/04 Kafkaris) volgt dat de oplegging van een levenslange gevangenisstraf aan meerderjarige verdachten op zichzelf niet onverenigbaar is met art. 3 EVRM en evenmin met enige andere bepaling van dat verdrag. Dat zou in het bijzonder in het licht van de in art. 3 EVRM vervatte waarborg anders kunnen zijn indien die straf als "irreducible" moet worden beschouwd. Een factor die daarbij in aanmerking moet worden genomen is of in het nationale recht is voorzien in de mogelijkheid om de duur van die straf te verkorten. De verdachte aan wie de straf wordt opgelegd mag niet ieder perspectief op vrijlating worden onthouden. Het enkele feit dat de duur van de straf in een concreet geval ook de facto levenslang is, brengt echter niet mee dat de straf in dat geval als "irreducible" heeft te gelden en met art. 3 EVRM niet zou zijn te verenigen.

2.9. Anders dan het middel voorstaat, valt aan de jurisprudentie van het EHRM niet te ontlenen dat een dergelijke voorziening ter verkorting van de levenslange gevangenisstraf dient te bestaan uit een wettelijk voorgeschreven periodieke herbeoordeling van de straf door een rechter. Volgens het EHRM is "for the purposes of article 3" voldoende dat de duur van de straf "de iure en de facto" te eniger tijd kan worden verkort.

2.10. Wat betreft de in Nederland bestaande mogelijkheden "to take proceedings", als bedoeld in art. 5, vierde lid, EVRM ten aanzien van de (verdere) tenuitvoerlegging van een opgelegde levenslange gevangenisstraf, en de daarmee verband houdende mogelijkheid tot verkorting van die straf, geldt ook thans nog hetgeen tot uitdrukking is gebracht in het arrest van de Hoge Raad van 9 maart 1999, LJN ZD1464, NJ 1999, 435. Aan de veroordeelde kan, ook na oplegging van een levenslange gevangenisstraf, gratie worden verleend, terwijl deze voorts het oordeel van de burgerlijke rechter kan inroepen omtrent de rechtmatigheid van de (verdere) tenuitvoerlegging van die straf. "

Vervolgens gaat de Hoge Raad in op de stelling in het middel dat in Nederland een opgelegde levenslange gevangenisstraf nooit wordt verkort zodat de facto de straf 'irreducible' is. Die stelling is volgens de Hoge Raad feitelijk van aard en in feitelijke aanleg niet zodanig onderbouwd dat het hof gehouden was daarop te reageren. Cassatie is niet het forum voor nader onderzoek van de stelling. Maar, zo vervolgt de Hoge Raad:

"Indien evenwel zou komen vast te staan dat een levenslange gevangenisstraf in feite nimmer wordt verkort, kan dat van betekenis zijn bij de beantwoording van de vraag of oplegging van een levenslange gevangenisstraf dan wel verdere voortzetting van een dergelijke straf zich verdraagt met de uit art. 3 EVRM voortvloeiende eisen, zoals die door het EHRM in het arrest Kafaris vs. Cyprus nader zijn omlijnd."

De Hoge Raad gaat daarna in op de voorwaarden voor gratiëring en overweegt dat het "niet zonder betekenis" is dat de regeling van de volgprocedure langgestraften in 2000 is ingetrokken. Die vervolgprocedure bood de mogelijkheid tot tussentijdse beoordeling van de tenuitvoerlegging van een levenslange gevangenisstraf. Nadat een deel van hun straftijd was ondergaan konden tot levenslang veroordeelden klinisch-psychologisch worden onderzocht. De resultaten van dat onderzoek konden meewegen bij de beoordeling of met een verdere tenuitvoerlegging van de levenslange gevangenisstraf nog enig met de strafrechtstoepassing na te streven doel in redelijkheid werd gediend. Deze resultaten konden de basis bieden voor een eventueel ambtshalve gratiëring.

4.5. In zijn noot schrijft Mevis:

"Geeft ons hoogste rechtscollege daarmee dan niet toch een zekere voorzet voor zijns inziens wenselijke ontwikkelingen in de toekomst? Bij dit karakter van "voorzet" kan meespelen dat de tenuitvoerlegging bij het betrekkelijk groot aantal personen aan wie recent levenslang is opgelegd nog niet lang genoeg heeft geduurd om nu al problematisch te worden. De wetgever kan nog tijd gegund worden. Ook dat kan een reden zijn waarom de Hoge Raad thans nog geen harde grenzen stelt die het opleggen van levenslang al onmogelijk zou maken."

Hij wijst erop dat de Minister en Staatssecretaris van Justitie op 16 oktober 2009 een brief naar de Tweede Kamer hebben gezonden waarin klaarblijkelijk de vingerwijzing van de Hoge Raad is opgepikt.

4.6. In deze brief schrijven de bewindspersonen:

"3. Volgprocedure

Vervolgens bespreken zij de gratieprocedure en in dat verband ook het arrest HR 16 juni 2009, NJ 2010, 602. Zij vervolgen:

"De uitspraak van de Hoge Raad beschouwen wij als ondersteuning van het ingezette beleid. Levenslang is in beginsel levenslang. Soms is een misdrijf zo ernstig en is het risico dat iemand gevaarlijk blijft zo groot, dat blijvende uitsluiting uit de maatschappij noodzakelijk is.

Of een tijdelijke straf of een levenslange gevangenisstraf wordt opgelegd, is een keuze van de rechter. Het betreft hier een weloverwogen keuze van de rechter tussen een tijdelijke gevangenisstraf van maximaal dertig jaar en een levenslange gevangenisstraf. Met het in 2005 verhogen van het maximum van de tijdelijke gevangenisstraf van twintig naar dertig jaar is het verschil met levenslang minder groot geworden. Dit maakt dat de rechter meer dan voorheen een weloverwogen keuze maakt voor een levenslange gevangenisstraf.

Op basis van de individuele omstandigheden van de levenslanggestrafte wordt over het gratieverzoek van een levenslanggestrafte beslist. Hierbij spelen naast de vergeldingscomponent en de ernst van het delict ook andere aspecten, zoals de leeftijd van een levenslanggestrafte, medische- en psychiatrische toestand en het recidiverisico. Herziening of voorwaardelijke invrijheidstelling op een vast moment doet geen recht aan het individuele geval van de levenslang gestrafte. In zijn algemeenheid kan niet gezegd worden dat een levenslanggestrafte na 15, 20 of 25 jaar geen gevaar meer is voor de samenleving. In sommige gevallen is het langer, in andere gevallen korter en in weer andere gevallen zal het gevaar voor de samenleving nooit verdwijnen en is vrijlating geen optie. De individuele beoordeling die dient te geschieden, maakt het instrument van de gratie veel bruikbaarder dan herziening of voorwaardelijke invrijheidstelling op een vast moment.

Het is van belang dat elk gratieverzoek van een levenslanggestrafte per individueel geval wordt bekeken. Hiervoor kan dan ook geen standaard beleid worden voorgeschreven."

4.7. Het reanimeren van een periodieke herbeoordeling van de noodzaak van de voortzetting van een opgelegde levenslange gevangenisstraf(10) biedt, aldus Bleichrodt, enig perspectief aan de veroordeelde.(11) Maar niet alleen de implementatie van zulke beleidsvoornemens noopt tot geduld wanneer men antwoord wil op de vraag hoe de facto het Nederlandse gratiebeleid functioneert. We zullen immers pas over een geruime tijd kunnen waarnemen welke invloed een periodieke toetsing zal hebben op de gratiëring van tot levenslang veroordeelden.(12)

"50. In the light of the above-cited case-law, the Court considers that the main question in the instant case is whether the penalty imposed on the applicant may be classified as irreducible. It reiterates that a life sentence does not become "irreducible" by the mere fact that in practice it may be served in full. It is enough for the purposes of Article 3 that a life sentence is de jure and de facto reducible (see Kafkaris v. Cyprus [GC], no. 21906/04, § 98, ECHR 2008 ...). Thus, where national law affords the possibility of review of a life sentence with a view to its commutation, remission, termination or the conditional release of the prisoner, notwithstanding the non-judicial character of the procedures to be followed, this will be sufficient to satisfy Article 3 (ibid. § 103). The Court considers that the principles set forth in the above-cited Kafkaris judgment must be applied to the instant case and that it must seek to establish whether, in spite of the fact that he is serving a life sentence without commutation, Mr Iorgov may be considered to have any chance of release."

"56. The Court does not accept that argument. It notes that the penalty of a life sentence without commutation was not introduced into the Criminal Code until December 1998, as a result of the abolition of the death penalty (see paragraph 13 above), a very important act for the development of domestic law and of the State's penal policy. The Bulgarian Parliament opted to introduce two types of life sentence: one with a possibility of judicial commutation to thirty years' imprisonment and one without commutation, which is considered the heaviest penalty and is reserved for crimes of exceptional gravity (see paragraph 29 above). It must be remembered that at the time of these legislative changes the applicant had been sentenced to death by the courts for exceptionally serious crimes, even if his execution had been suspended by virtue of a moratorium decreed by Parliament. In January 1999 the Vice-President used his power of clemency to commute the applicant's death penalty to a life sentence without the possibility of judicial commutation (see paragraph 13 above)."

Kennelijk is het Hof van oordeel dat het verschijnsel van een levenslange gevangenisstraf zonder mogelijkheid van verkorting nog zo nieuw is dat men nog niet kan zeggen dat er de facto geen hoop op vrijlating is. Het gegeven dat sinds het bestaan van deze strafmodaliteit een honderdtal gratieverzoeken uit deze categorie is afgewezen is dus blijkbaar voor het Hof niet doorslaggevend. Dat spreekt ook wel uit het vervolg van de overwegingen:

59. Neither the legislation nor the authorities prevent the applicant from submitting a new application to the Vice-President. The Court notes that a variety of factors are likely to affect, one way or the other, the decision to grant the applicant a measure of clemency, such as the gravity of the crimes committed, his own perception of the facts, whether or not he expresses remorse, the time he has spent in detention and his behaviour during that time, the authorities' assessment of his ability to adjust to life outside prison and abide by the law and accepted moral standards, not to mention his physical or psychological health. It cannot speculate as to whether the applicant will one day be set free and, if so, after how many years. It is for the authorities, and particularly the Vice-President, when the time comes, to examine any new application for clemency and to decide, on the basis of the pertinent information, whether or not to reduce the applicant's sentence. In the light of the information in its possession, the Court does not consider that the applicant's allegation that he has no hope in practice of his sentence ever being reduced has been proved beyond reasonable doubt."

5. De voorgestelde middelen falen. Ambtshalve heb ik geen grond aangetroffen die tot vernietiging aanleiding behoort te geven.

6. Deze conclusie strekt tot verwerping van het beroep.