Gerechtshof 's-Gravenhage, 07-07-2011, BR0686, 22-002613-09

ARREST

1. Onderzoek van de zaak

Dit arrest is gewezen naar aanleiding van het onderzoek op de (doorlopende) terechtzitting in eerste aanleg en het onderzoek op de terechtzittingen in hoger beroep van dit hof van 2 en 16 december 2009, 10 maart 2010, 2 juni 2010, 20 oktober 2010, 13 januari 2011 en de doorlopende terechtzitting van 28, 29 en 31 maart, 4, 5, 7, 8, 11, 12, 15, 28 en 29 april, 9, 10, 13, 20 en 27 mei en 16 en 30 juni 2011.

2. Tenlastelegging

Aan de verdachte is tenlastegelegd hetgeen vermeld staat in de inleidende dagvaardingen met parketnummers 09-750009-06 en 09-750007-07.

Ter terechtzitting van 5 september 2008 heeft de rechtbank de door de officier van justitie ingediende vorderingen tot wijziging van de tenlastelegging toegewezen.

Ter terechtzitting in hoger beroep van 28 maart 2011 is de vordering tot wijziging tenlastelegging van dagvaarding I door het hof toegewezen.

3. Procesgang

In eerste aanleg is de verdachte van het bij dagvaarding I onder 1 primair, 2 primair, 2 subsidiair en 3 primair tenlastegelegde en van het bij dagvaarding II onder 1 primair ( sub a, b en c), 1 subsidiair ( sub a, b en c), 2 primair en 2 subsidiair tenlastegelegde vrijgesproken.

De verdachte is terzake van het bij dagvaarding I onder 1 subsidiair en 3 subsidiair tenlastegelegde veroordeeld tot een gevangenisstraf voor de duur van 20 jaren, met aftrek van voorarrest.

De vorderingen tot schadevergoeding van de beledigde (thans benadeelde) partijen W.B. en J.M. zijn beide toegewezen tot het bedrag van EUR 680,67. Daarnaast is de verdachte veroordeeld in de kosten door de beledigde (thans benadeelde) partijen W.B. en J.M gemaakt, tot de uitspraak in eerste aanleg, als kosten voor rechtsbijstand voor de beledigde partijen tezamen begroot op EUR 9.378,93, en ten behoeve van de tenuitvoerlegging nog te maken.

De beledigde (thans benadeelde) partij A.H. is niet-ontvankelijk verklaard in zijn vordering tot schadevergoeding.

Het vonnis bevat geen beslissing omtrent de inbeslaggenomen en nog niet teruggegeven voorwerpen.

4. Hoger beroep

Namens de verdachte is op 6 april 2009 hoger beroep tegen het vonnis ingesteld. Op 20 april 2009 is de schriftuur houdende de grieven van de verdediging ingediend bij het gerechtshof.

De officier van justitie heeft op 6 april 2009 hoger beroep tegen het vonnis ingesteld. De schriftuur houdende de grieven van het openbaar ministerie is op 9 september 2009 ingediend.

Het hoger beroep van de officier van justitie is bij akte 'partiële intrekking rechtsmiddel' van 10 maart 2010, partieel ingetrokken.

5. Omvang van het hoger beroep

Blijkens de "Akte partiële intrekking rechtsmiddel" van de advocaat-generaal d.d. 10 maart 2010 is het hoger beroep van de officier van justitie niet gericht tegen de in eerste aanleg gegeven beslissingen ten aanzien van het bij dagvaarding II onder 1 primair, sub b, 1 subsidiair, sub b, 2 primair en 2 subsidiair tenlastegelegde.

Waar hierna wordt gesproken van "de zaak" of "het vonnis", wordt daarmee bedoeld de zaak of het vonnis voorzover op grond van het vorenstaande aan het oordeel van het hof onderworpen.

6. De beschuldiging, de vordering van het openbaar ministerie en het standpunt van de verdediging

De nog aan de orde zijnde beschuldigingen op dagvaarding I houden - verkort en zakelijk - weergegeven het volgende in:

Feit 1 (Ambulance):

De verdachte heeft samen met anderen op of omstreeks 13 april 1994 in Mugonero in Rwanda een ambulance tot stoppen gedwongen. Deze ambulance werd bestuurd door J.N. en daarin zaten twee Tutsi-vrouwen (D. en B.) met hun kinderen en een meisje met de naam B.U. Nadat de ambulance had moeten stoppen, heeft de verdachte samen met anderen deze gedwongen naar het nabijgelegen Mugonero te rijden. Tijdens deze rit is de ambulance omsingeld door belagers waarbij wapens zijn getoond en is er op de ambulance geslagen. Tevens schreeuwden de mensen die de ambulance omsingelden woorden als 'Inkotanyi'. In Mugonero zijn de inzittenden gedwongen om uit te stappen. Daarbij zijn dreigementen geuit onder meer door te zeggen "Voordat de kakkerlakken gedood worden, moet eerst de chauffeur gedood worden". Vervolgens zijn de twee Tutsi-vrouwen en hun kinderen geslagen/ neergehakt met machetes, knuppels en/of andere wapens. Ten gevolge hiervan hebben alle inzittenden langdurig voor hun leven moeten vrezen, zijn de twee Tutsi-vrouwen en hun kinderen overleden (waarna een aantal van deze kinderen in het Kivumeer is gegooid) en hebben J.N. en B.U. (zwaar) lichamelijk letstel ondervonden.

Feit 2 (Complex van de Zevendedagsadventisten):

De verdachte heeft samen met anderen op 16 april 1994 in Mugonero in de provincie (prefectuur) Kibuye in Rwanda op het complex van de Zevendedagsadventisten (hierna: Adventistencomplex) de aanwezige ongewapende Tutsi-burgers, waaronder vrouwen en kinderen, aangevallen. Daarbij hebben zij op deze burgers geschoten en hen met machetes, knuppels en andere wapens neergehakt en geslagen en handgranaten en traangas gegooid in gebouwen waarin zich burgers hadden verstopt, waardoor die burgers voor hun leven en dat van anderen moesten vrezen en ten gevolge waarvan een of meerdere vorenbedoelde personen zijn overleden althans (zwaar) lichamelijk letsel hebben ondervonden.

Feit 3 (Familie B.):

De verdachte heeft samen met anderen op 27 april 1994 in Mugonero in de provincie (prefectuur) Kibuye in Rwanda aan J.M., haar partner W.B en hun zoontje F. bij een wegversperring de doorgang geweigerd. Aan hen zijn openlijk wapens getoond en is voor hen hoorbaar geweest dat er gesproken werd in bewoordingen zoals 'kakkerlak(ken)', 'Kijk maar goed naar die Tutsi-vrouw, dat zijn het soort mensen die de president hebben vermoord', 'Wil je soms als een Tutsi worden behandeld', 'Je mag kiezen of je in Kibingo, in Mugonero of in Gishyita gedood wordt', 'Kijk eens hoe slecht die Tutsi's zijn, ze lachen zelfs als we ze gaan doden' en 'Hutu-power'. Ten gevolge hiervan werd J.M. in een situatie gebracht waarin zij langdurig voor haar leven en het leven van haar zoon heeft moeten vrezen, terwijl zij door dit handelen bovendien ernstig in het openbaar werd vernederd. W.B werd hierbij in een situatie gebracht waarbij hij langdurig moest vrezen voor het leven van zijn partner, J.M., en het leven van zijn zoontje, F. , terwijl hij door dit handelen bovendien ernstig in het openbaar werd vernederd.

De nog aan de orde zijnde beschuldigingen op dagvaarding II houden - verkort en zakelijk weergegeven - het volgende in:

Feit 1, sub a (verkrachting en moord van C. M.):

De verdachte heeft samen met anderen op 13 mei 1994 op of nabij de Muyira heuvel, in het gebied Bisesero, een vrouw genaamd C.M. vastgepakt, naar de grond geduwd en tegen haar gezegd: 'Als je niet vertelt waar ze zijn, zullen we jou vermoorden. Als je het wel vertelt, zullen we jou met rust laten.' Vervolgens heeft de verdachte tegen zijn mededaders gezegd dat zij haar mochten verkrachten en dat hij hun veiligheid zou garanderen. Zijn mededaders hebben haar toen meermalen verkracht. Vervolgens heeft de verdachte een bajonet in haar vagina gestoken en met een vuurwapen kogels in haar rug en hoofd geschoten, tengevolge waarvan zij is overleden.

Feit 1, sub c (verkrachting van K.):

De verdachte heeft samen met anderen, op of omstreeks 14 april 1994 in het ziekenhuis van het Adventistencomplex van Mugonero, een vrouw genaamd K. geslagen, vastgepakt en verkracht.

Al deze feiten zijn - kort gezegd - primair tenlastegelegd als oorlogsmisdrijven (artikel 8 Wet Oorlogsstrafrecht1, hierna: WOS) en subsidiair als foltering (artikel 1 en 2 Uitvoeringswet Folteringverdrag2, hierna: UFV).

Het openbaar ministerie heeft gevorderd dat het hof de verdachte zal vrijspreken van het in dagvaarding II onder feit 1, sub c tenlastegelegde en wettig en overtuigend bewezen zal verklaren dat de verdachte de overige nog aan de orde zijnde tenlastelegde feiten op beide dagvaardingen zoals primair tenlastegelegd, heeft begaan.

Het openbaar ministerie heeft voorts gevorderd dat het hof de verdachte zal veroordelen tot levenslange gevangenisstraf.

De raadsman van de verdachte heeft op gronden van zijn in hoger beroep overgelegde pleitnota vrijspraak van alle tenlastegelegde feiten bepleit.

7. Beoordeling van het vonnis

Het vonnis waarvan beroep kan niet in stand blijven omdat het hof tot andere beslissingen komt dan de rechtbank.

8. Inleidende opmerkingen

Zoals reeds door de rechtbank is geconstateerd is een zaak als de onderhavige geen alledaagse in de praktijk van de Nederlandse strafrechter. Het hof ziet in de bijzondere aard van deze zaak aanleiding om, alvorens de tenlastegelegde feiten afzonderlijk te bespreken, - evenals de rechtbank - eerst in te gaan op enkele algemene onderwerpen.

8.1 Rwanda

Inleiding

Tussen 6 april en midden juli 1994 zijn in Rwanda honderdduizenden Rwandezen om het leven gebracht. De schattingen door deskundigen van het aantal slachtoffers lopen uiteen; de meeste komen op zeshonderdduizend tot - het meest waarschijnlijk - achthonderdduizend doden3, ongeveer 10% van de gehele bevolking. De overgrote meerderheid van de slachtoffers behoorde tot de Tutsi-bevolkingsgroep. Naar schatting is in die 100 dagen 75% van de Rwandese Tutsi's vermoord. Deze massamoord geschiedde, zoals in vele (wetenschappelijke) publicaties onbetwist is vastgesteld en door het Rwandatribunaal (hierna ICTR4) in een groot aantal vonnissen steeds unaniem is uitgesproken, in een campagne met het doel de Tutsi-bevolking als zodanig uit te roeien. Er kan dan ook geen twijfel over bestaan dat in deze maanden van 1994 in Rwanda een genocide plaats vond. In de woorden van de ICTR Appeals Chamber in de zaak Karemera5: "The fact of the Rwandan genocide is part of world history, a fact as certain as any other, a classic instance of a 'fact of common knowledge."

Gedurende dezelfde ongeveer 100 dagen werd op het grondgebied van Rwanda een niet-internationaal gewapend conflict uitgevochten tussen het Rwandese regeringsleger (Forces Armées du Rwanda, hierna FAR) en de strijdkrachten van het Rwandan Patriotic Front (hierna: RPF), het voornamelijk uit (nakomelingen van) in voorafgaande decennia uit Rwanda gevluchte Tutsi's bestaande rebellenleger. Het RPF was een gestructureerd en gedisciplineerd leger dat stond onder een verantwoordelijk bevel; het had een erkende commandostructuur met aan het hoofd generaal Paul Kagame.6

Het hof zal hierna - grotendeels overeenkomstig de desbetreffende en in hoger beroep niet door het openbaar ministerie en de verdediging weersproken overwegingen van de rechtbank - kort ingaan op de (politiek-) historische achtergrond van het drama dat zich in de periode van 6 april tot midden juli 1994 in Rwanda voltrok. In grote lijnen zal het verloop van deze gruwelijke gebeurtenissen worden geschetst. Het hof baseert zich hierbij - evenals de rechtbank - op zowel publiek toegankelijke bronnen, welke deels als geschriften onderdeel uitmaken van het strafdossier7, als op enkele ten behoeve van deze strafzaak opgestelde rapporten.8 Het hof beperkt zich in zijn uiteenzetting tot wat onmisbaar is voor een goede waardering van de (context van de) aan de verdachte tenlastegelegde feiten. In deze uiteenzetting wordt daarom nauwelijks aandacht besteed aan de rol van internationale actoren (met name Frankrijk, België, de Verenigde Staten, de buurlanden van Rwanda, de (Veiligheidsraad van de) Verenigde Naties en de Organisatie van Afrikaanse Eenheid).

Periode tot 6 april 1994

In november 1959 liepen politieke spanningen hoog op en kwam het tot een eerste uitbarsting van etnisch geweld. Honderden Tutsi's vonden de dood en vele duizenden Tutsi's zochten hun toevlucht in de omringende landen. De ongeregeldheden resulteerden in het einde van de Tutsi-monarchie en de proclamatie van de (Eerste) Republiek door Grégoire Kayibanda, leider van de Mouvement Démocratique Républicain Parmehutu (hierna: MDR Parmehutu), de verreweg grootste politieke partij, die zichzelf (letterlijk) definieerde als een beweging exclusief van en voor Hutu's. Op 1 juli 1962 werd Rwanda officieel onafhankelijk. Kayibanda werd president.

In december 1987 hadden Rwandese bannelingen in Uganda en Kenia (voornamelijk Tutsi's) het RPF opgericht. De doelstellingen van het Front, een politieke organisatie met een militaire vleugel, waren verzekering van het recht van alle Tutsi-bannelingen terug te keren naar Rwanda en beëindiging van het één-partij regime van Juvénal Habyarimana.9 Op 1 oktober 1990 vielen vanuit Uganda enkele duizenden RPF-strijders (het noordoosten van) Rwanda binnen. Daarmee begon een gewapende strijd tussen de troepen van het RPF en het Rwandese leger, die - weliswaar onderbroken door onderhandelingen en wapenstilstanden - voortduurde tot juli 1994. De aanval van 1 oktober 1990 werd door het regeringsleger succesvol afgeslagen en het RPF slaagde er ook daarna (in de periode tot 6 april 1994) niet in een groot deel van het grondgebied van Rwanda blijvend te veroveren.

De militaire operaties van het RPF in voornamelijk het noordoosten van Rwanda, welke gepaard gingen met misdrijven tegen de burgerbevolking, genereerden, in samenhang met een cynische anti-Tutsi propaganda door de Rwandese regering een grote stroom Hutu-vluchtelingen naar het centrum van Rwanda. In 1990 waren dit er ongeveer 300.000, in begin 1993, na een nieuwe grootschalige RPF-aanval, nog eens ongeveer 1 miljoen.10 Het rapport van de Organisation of African Unity (OAU-rapport) beschrijft hoe de invasie en de guerrillaoorlog de invloed van radicale Hutu-facties in de regering en het leger versterkten, de reeds grote economische problemen verergerden en bovenal geloofwaardigheid gaven aan de op machtsbehoud gerichte etnische strategie van het regime11, meer in het bijzonder de kleine kring rond Habyarimana.

Vanaf oktober 1990 werden regelmatig bloedbaden aangericht onder Tutsi's. Het OAU-rapport meldt hierover:

"On virtually each occasion, they were carefully organized. On each occasion, scores of Tutsi were slaughtered by mobs and militiamen associated with different political parties, sometimes with the involvement of the police and army, incited by the media, directed by local government officials, and encouraged by some national politicians."12

Hier is reeds zichtbaar wat zich vanaf 6 april 1994 in volle omvang zou tonen: massamoorden op Tutsi's louter vanwege hun etniciteit, georganiseerd en gestimuleerd door de autoriteiten, uitgevoerd door Hutu-burgers en milities, daartoe aangezet door een giftige anti-Tutsi-propaganda en bijgestaan door politie en leger.

In juni 1991 werd president Habyarimana, geconfronteerd met de oorlog met het RPF, groeiende politieke onvrede, verdere economische verslechtering en zware internationale politieke druk - Rwanda was militair afhankelijk van Frankrijk en economisch van verschillende donorlanden - gedwongen de vorming van oppositiepartijen toe te staan en vredesonderhandelingen te beginnen met het RPF. In april 1992 werd een regering gevormd bestaande uit de MRND (inmiddels Mouvement Révolutionnaire National pour la Démocratie et le Développement (MRNDD) geheten) en enkele voormalige oppositiepartijen. De MRNDD was daarin de grootste partij, maar wel een minderheid. Mede als reactie op deze ontwikkelingen vormden radicale Hutu de Coalition pour la Défense de la République (CRD), een partij die zich nog extremer opstelde dan Habyarimana, bij verschillende gelegenheden fel tegen hem opponeerde en hierdoor grote invloed uitoefende op de MRNDD. Ondanks deze kritiek werkten CRD en MRNDD ook vaak samen.13

De nieuwe regering voerde vanaf juni 1992 in Arusha (Tanzania) onderhandelingen met het RPF over een vredesregeling en een nieuwe machtsverdeling in Rwanda. Dit leidde tot deelakkoorden over de repatriëring van vluchtelingen, de integratie van de strijdkrachten van de FAR en het RPF en, op 4 augustus 1993, tot de ondertekening van een definitief akkoord op grond waarvan een brede overgangsregering gevormd zou gaan worden van de MRNDD, de voormalige oppositiepartijen en het RPF.14 Deze aan Habyarimana afgedwongen akkoorden stuitten op fel verzet en versterkten de polarisatie in het land. Bijna alle voormalige oppositiepartijen spleten uiteen in gematigde en zogenoemde Hutu Power-vleugels, welke laatste zich schaarden aan de zijde van de verder radicaliserende MRNDD en de CDR.15

Er is een overweldigende hoeveelheid bewijs voor de vaststelling dat Hutu-extremisten vanaf 1990 de Hutu-bevolking voortdurend en systematisch hebben aangezet tot haat tegen hun Tutsi-landgenoten.17 Het hof citeert hier wederom het OAU-rapport:

"A constant barrage of virulent anti-Tutsi hate propaganda began to fill the air. It was designed to be inescapable, and it succeeded. From political rallies, government speeches, newspapers, and a flashy, new radio station, poured vicious, pornographic, inflammatory rhetoric designed to demonize and dehumanize all Tutsi. With the active participation of well-known Hutu insiders, some of them at the university, new media were founded that dramatically escalated the level of anti-Tutsi demagoguery."18

Berucht waren publicaties in de krant Kangura. In december 1990 verscheen daarin een artikel onder de titel "Beroep op het geweten van de Hutu's". Het artikel opende met de stelling dat de Tutsi-extremisten die in oktober Rwanda hadden aangevallen (dat wil zeggen het RPF) vertrouwden op de steun van "infiltranten in het land en de medeplichtigheid van Tutsi's in het land". Vervolgens werden de Tutsi's afgeschilderd als bloeddorstig en machtsbelust en de Hutu's opgeroepen ferm en waakzaam te zijn tegen de Tutsi-vijand "die onder ons is en zijn tijd afwacht om ons op een geschikt moment te decimeren";19 het artikel eindigt met de "Tien geboden voor de Hutu's", waarin onder meer wordt opgeroepen geen medelijden meer te hebben met de Tutsi's. Ook in veel latere artikelen in Kangura werden de - dus: alle - Tutsi's afgeschilderd als "inyenzi" (kakkerlakken), "inkotanyi" (leden van het RPF), "ibyitso" (handlangers); vijanden waartegen de Hutu zich moest verdedigen zonder genade te tonen.20

Dezelfde boodschap werd vanaf midden 1993 uitgedragen in uitzendingen van het opgerichte en heel snel zeer populair geworden radiostation Radio-Télévision Libre des Milles Collines (RTLMC). Dit radiostation werd door de CDR gebruikt om propaganda te verspreiden.21 Volgens deskundige Des Forges speelde dit radiostation "de belangrijkste rol bij het overtuigen van Rwandezen dat Tutsi's vijanden waren die geëlimineerd moesten worden".22

Ook partijbijeenkomsten vormden een podium voor het verkondigen van de boodschap dat alle Tutsi's ibyitso waren van het RPF en dat de Hutu's zich tegen hen moesten verdedigen. In een bewaard gebleven toespraak van een vice-president van de MRNDD, Léon Mugesera, tegen partijmilitanten is het volgende te horen:

"En wat gaan we doen aan die medeplichtigen (ibyitso) hier die hun kinderen naar de RPF sturen? Waarom wachten we en ontdoen we ons niet van deze families? (...) We moeten zelf verantwoordelijkheid nemen en dit schorem uitroeien... De fatale fout die we maakten in 1959 was om ze [de Tutsi's's] weg te laten komen... Ze horen in Ethiopië en we hebben een korte weg terug voor ze, door ze in de Nyabarongo rivier te gooien... Ik benadruk dit punt. We moeten handelen. ...Roei ze allemaal uit!"23

Een aankondiging van de komende genocide.

Een opvallend element in de anti-Tutsi-propaganda was de voortdurende waarschuwing aan Hutu-mannen zich niet te laten verleiden door Tutsi-vrouwen. Tutsi-vrouwen, zo was de boodschap, waren het geheime seksuele wapen dat de inkotanyi inzetten om Rwanda te veroveren en volgens het eerste van de hierboven genoemde "Tien geboden" was iedere Hutu-man die een Tutsi-vrouw huwde, haar tot zijn concubine maakte of haar als secretaresse in dienst nam een verrader.24

Na de overgang naar een meerpartijensysteem (zie hierboven) richtten enkele politieke partijen aan hen gelieerde jongerengroepen op. De jongerenbeweging van de MRND(D) werd Interahamwe ("zij die tezamen staan" dan wel "zij die tezamen aanvallen") genoemd. Deze groepen hielpen bij het organiseren van partijbijeenkomsten, zorgden voor publiciteit en verspreidden propagandamateriaal. In het sterk gepolariseerde en toenemend gewelddadige politieke klimaat werden de jongerengroepen ook steeds vaker ingezet als knokploegen om bijeenkomsten van rivaliserende partijen te verstoren en leden daarvan aan te vallen. Gaandeweg breidden de Interahamwe hun gewelddadige acties uit tot aanvallen op Tutsi-burgers, georganiseerd door de autoriteiten en uitgevoerd in samenwerking met soldaten.25 Vanaf 1992 werden bovendien door het leger, dat volledig onder controle stond van Hutu-extremisten, militaire trainingen gegeven aan Interahamwe en werden onder hen wapens en munitie gedistribueerd. De Interahamwe werd zo een gewapende militie die ingezet werd tegen politieke tegenstanders (gematigde Hutu's) en Tutsi-burgers. De jeugdbeweging van de CRD, de Izapuzamugambi ('zij die hetzelfde doel hebben' danwel 'zij die één doel hebben'), speelde een soortgelijke rol.

Vanaf oktober 1990 begonnen politieke en militaire leiders te spreken over de noodzaak van burgerzelfverdediging tegen een mogelijk verder oprukken van het RPF-leger. Kolonel Bagosora, die algemeen wordt beschouwd als één van de belangrijkste leiders van de genocide, schetste begin 1993 de grondslagen van het op te zetten burgerzelfverdedigingsprogramma.26 Vanaf oktober 1993 werd het opzetten van het burgerzelfverdedigingsprogramma actief ter hand genomen. Het programma voorzag in de distributie van grote hoeveelheden wapens:

"[...] the civil defence programme was used in 1994 to distribute weapons quickly and ultimately transformed into a mechanism to exterminate Tutsis."27

Het burgerzelfverdedigingsprogramma was een integraal onderdeel van de "machinery carrying out the genocidal plan in 1994."28

Begin 1994 stelde een commissie van legerofficieren een geheim plan van aanpak hiervoor op, genaamd Organisation de l' Auto-Défence Civile. Centraal daarin stond dat het leger en de burgerlijke autoriteiten in geval van hervatting van de gewapende strijd zouden samenwerken met leiders van de MRND en de daarmee geallieerde partijen (en dus ook de milities daarvan)29 bij het mobiliseren en bewapenen van de burger (lees: de Hutu-bevolking). Al dan niet in het kader van dit plan (het burgerzelfverdedigingsprogramma) werden in de jaren 1993 en 1994 op grote schaal vuurwapens verspreid aan de gemeenten over het gehele land en werden er in de periode van januari 1993 tot en met maart 1994 3.385.000 kilogram machetes geïmporteerd, hetgeen ruim de dubbele hoeveelheid was van voorgaande jaren.30

6 april -midden juli 1994

Begin april 1994 waren de Arusha-akkoorden nog steeds niet geïmplementeerd en president Habyarimana - zijn land geteisterd door politiek geweld en economisch aan de rand van een bankroet- stond onder zware internationale druk dit alsnog te doen. Op 6 april 1994 reisde hij af naar Dar es Salaam (Tanzania) voor een ontmoeting hierover met staatshoofden van de omringende landen. Toen hij diezelfde avond naar huis terugkeerde werd zijn vliegtuig dat net de daling naar het vliegveld van Kigali had ingezet, neergeschoten door een vanaf de grond afgevuurde raket. Het vliegtuig stortte neer op het terrein van zijn presidentiële paleis. Alle inzittenden, waaronder president Habyarimana en president Ntaryamira van Burundi en enkele belangrijke medewerkers van president Habyarimana, kwamen om het leven35. Tot op heden is niet opgehelderd wie verantwoordelijk was voor het neerschieten van het vliegtuig.36

Wat daarna gebeurde is als volgt kort samengevat in de uitspraak van de Appeals Chamber van het ICTR in de zogenoemde 'Media-trial'37:

De genocide was, zoals hieruit kan worden afgeleid, geen spontane uitbarsting van etnisch geweld, maar een door de overheid georganiseerde massamoord op een deel van de eigen bevolking met het doel die bevolkingsgroep voor eens en voor altijd uit te roeien. Het OAU-rapport beschrijft dit als volgt:

"(...) A clique of Rwandan Hutu consciously intended to exterminate all Tutsi in the country, specifically including women and children so that no future generations would ever appear. (...)"38

En:

"(...) The Rwandan genocide did not occur by chance. It demanded an overall strategy, scrupulous planning and organization, control of the levers of government, highly motivated killers, the means to butcher vast numbers of people, the capacity to identify and kill the victims, and tight control of the media to disseminate the right messages both inside and outside the country. This diabolical machine had been created piecemeal in the years after the 1990 invasion, accelerating in the second half of 1993 with the signing of the Arusha accords and the assassination in Burundi by Tutsi soldiers of its democratically-elected Hutu President. In theory at least, everything was ready and waiting when the President's plane went down."39

De propaganda van de regering werd ook na 6 april 1994 in alle hevigheid voortgezet. De radio-uitzendingen bleven oproepen tot haat tegen de Tutsi-bevolking. De uitzendingen van RTLM werd zeer druk beluisterd. De radio werd ook op grote schaal gebruikt om instructies te geven aan onder meer de Interahamwe. Opvallend in de radio-oproepen was het taalgebruik wat moest onderstrepen dat het land belegerd werd; Hutu's werden daarom opgeroepen "zichzelf te verdedigen" door hun "gereedschappen" te gebruiken bij hun "werk" tegen "de medeplichtigen van de vijand".40 De ICTR Appeals Chamber heeft over de uitzendingen van RTLM in de 'Media-trial' als volgt geoordeeld:41

"486. The Chamber finds that RTLM broadcasts engaged in ethnic stereotyping in a manner that promoted contempt and hatred for the Tutsi population. RTLM broadcasts called on listeners to seek out and take up arms against the enemy. The enemy was identified as the RPF, the Inkotanyi, the Inyenzi, and their accomplices, all of whom were effectively equated with the Tutsi ethnic group by the broadcasts. After 6 April 1994, the virulence and the intensity of RTLM broadcasts propagating ethnic hatred and calling for violence increased. These broadcasts called explicitly for the extermination of the Tutsi ethnic group."

Overal in Rwanda werden wegversperringen opgericht. De wegversperringen opgericht en bemand door het leger bevonden zich dichtbij de frontlinie/ legerposities.42 De overige wegversperringen waren het meest gevaarlijk en dienden uitsluitend om vluchtende Tutsi's aan te houden en vervolgens standrechtelijk te elimineren. De selectie van Tutsi's was voornamelijk gebaseerd op identiteitsbewijzen.43

Talloze Hutu's waren de gewillige uitvoerders van het genocidale beleid van de overheid, dat gebaseerd was op de wijdverspreide en onjuiste veronderstelling dat alle Tutsi's vanzelfsprekend aanhangers zouden zijn van het RPF en bereid zouden zijn het RPF te steunen bij zijn militaire opmars.44

Op het slagveld ondertussen verliep de strijd tussen de FAR en het RPF desastreus voor het regeringsleger. Vanuit zijn noordoostelijke basis veroverde het RPF-leger in korte tijd grote delen van het grondgebied van Rwanda. Op 4 juli 1994 nam het Kigali in.45 Medio juli was de tegenstand van de FAR definitief gebroken, ontvluchtte de interim-regering het land en kondigde het RPF een staakt-het-vuren af. De op 1 oktober 1990 begonnen burgeroorlog eindigde in een totale overwinning van het RPF. De opmars van het RPF-leger naar het westen (waaronder de prefecture Kibuye) en zuidwesten van het land werd voorlopig nog gestuit door de aanwezigheid (vanaf eind juni) van een door Frankrijk geleide troepenmacht in de door de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties goedgekeurde Opération Turquoise, welke tot doel had in dit deel van Rwanda een beveiligde zone te vestigen. Vanaf eind augustus 1994, na het vertrek van de buitenlandse troepen, kwam ook dit (laatste) deel van Rwanda onder het gezag van het RPF.

Het hof zal later in dit arrest uitvoerig aandacht besteden aan de verwevenheid van (het verloop van) de burgeroorlog en de genocide en de betekenis daarvan voor de beantwoording van de vraag of de verdachte zich heeft schuldig gemaakt aan oorlogsmisdrijven.

De snelle opmars van het RPF, zoals hiervoor omschreven en de daaropvolgende totale ineenstorting van het Hutu-bewind dreef miljoenen Hutu's op de vlucht, ongeveer twee miljoen van hen vluchtten naar de buurlanden, velen naar Zaïre.46 Eén van hen was de verdachte. Hij is op 11 november 1998 onder een valse naam en met een vals paspoort vanuit Kenia naar Nederland gereisd en heeft bij aankomst asiel aangevraagd.

8.2 De persoon van de verdachte

De verdachte is op [geboortedag] 1968 geboren in [geboorteplaats] (Rwanda) als zoon van E.M. en R.M. Op zeer jonge leeftijd is hij verhuisd naar Mugonero in de préfecture Kibuye in het westen van Rwanda. Hij heeft één broer (O.R.) en acht zussen [namen zussen]. Zijn vader was oorspronkelijk bourgmestre van Gisovu, maar na een auto-ongeluk waarbij hij gehandicapt is geraakt, is hij een (handels)onderneming in Mugonero gestart. Het gezin is Hutu.47

De verdachte heeft de basisschool deels doorlopen op het Adventistencomplex van Mugonero en is daarna naar een internaat in Kigali gegaan voor zijn middelbare schoolopleiding. Na de middelbare school heeft hij drie jaar bouwkunde gestudeerd in Bari (Italië).

De verdachte is eind 1992 teruggekeerd naar Rwanda. Hij ging werken in de onderneming van zijn vader en verbleef daarvoor afwisselend in Mugonero en Kigali. De onderneming van E.M. in Mugonero was gelegen in de commune Rwamatamu, prefecture Kibuye, secteur Mahembe. Het marktplein - "centre commerciale" - waar de winkel was gelegen werd ook Mugonero genoemd. De onderneming omvatte onder meer een winkel in het centrum van Mugonero, een koffie-exportonderneming in Kigali en koffie- en bananenplantages in de omgeving van Mugonero. In de winkel werden onder andere levensmiddelen, huisraad en bouwproducten verkocht. De verdachte bediende de klanten in de winkel in Mugonero, kocht de winkelvoorraad in en inspecteerde, samen met zijn vader, de diverse plantages in de omgeving.

De familie M. was welvarend.

Medio juli 1994 is de verdachte via Zaïre gevlucht naar Kenia. Zijn broer en een aantal zussen zijn in die periode ook naar het buitenland gevlucht. Op 20 september 1996 werd O.R in Nairobi (Kenia), in aanwezigheid van de verdachte, aangehouden op verdenking van betrokkenheid bij de genocide.

O.R werd op 21 mei 1999 door door het ICTR veroordeeld tot 25 jaar gevangenisstraf wegens genocide, welk vonnis in hoger beroep is bevestigd.48 Hij zit momenteel zijn straf uit in Mali. Eén van de zussen van de verdachte, een voormalig rechter in Kigali, is door de rechtbank van Gitarama (Rwanda) veroordeeld tot de doodstraf wegens misdrijven gepleegd tijdens de genocide. Deze straf is later omgezet in een levenslange gevangenisstraf. De ouders van de verdachte hebben in de gevangenis gezeten op beschuldiging van betrokkenheid bij de genocide. Zij zijn beiden vrijgelaten. Na zijn vrijlating is zijn vader overleden; de moeder van de verdachte heeft Rwanda verlaten.

9. Algemene overwegingen met betrekking tot de waardering van het bewijs

Inleiding

Het hof stelt voorop dat degene die strafrechtelijk wordt vervolgd, door de vervolgende en rechtsprekende instanties voor onschuldig wordt gehouden, totdat - buiten redelijke twijfel - in rechte zijn schuld is komen vast te staan. Met andere woorden: voor het vaststellen van de individuele strafrechtelijke aansprakelijkheid van de verdachte voor het aan hem tenlastegelegde en de consequenties van die aansprakelijkheid, zal wettig en overtuigend dienen komen vast te staan dat de verdachte het aan hem tenlastegelegde heeft gepleegd, dat het aldus bewezenverklaarde strafbaar is en de verdachte deswege strafbaar.

9.1 Getuigen

Het bewijs in de onderhavige strafzaak berust in belangrijke mate op getuigenverklaringen. Het gaat daarbij om verklaringen van ooggetuigen, verklaringen van ooggetuigen die tevens slachtoffer zijn van het tenlastegelegde feitencomplex en de auditu-verklaringen. Bruikbaar forensisch bewijs is op een enkele uitzondering na niet (meer) beschikbaar.

Bij het waarderen van de getuigenverklaringen moet met een aantal bijzondere factoren rekening worden gehouden. De tenlastegelegde feiten hebben (zeer) lange tijd geleden plaatsgevonden, de getuigen komen uit een andere omgeving en uit een andere cultuur en ze spreken over vreselijke gebeurtenissen en zijn in een aantal gevallen door die gebeurtenissen (ernstig) getraumatiseerd. Ook hebben de getuigen soms eerder (elders) verklaringen afgelegd, die niet in alle gevallen overeenstemmen met hun verklaringen in de onderhavige strafzaak.

Het hof zal hierna uitvoeriger op deze en andere voor de waardering van de getuigenverklaringen van belang zijnde bijzondere feiten en omstandigheden ingaan.

Rwandese samenleving

De tenlastegelegde gebeurtenissen, indien bewezen, vonden plaats in een - niet westers - land dat in politiek, cultureel en sociaal-economisch opzicht weinig overeenkomsten vertoonde en vertoont met de Nederlandse samenleving en dat bovendien intern verscheurd was door ingrijpende met name politieke en etnische geschillen en (daarmee in dit geval gepaard gaande) gewapende conflicten, hetgeen een bijzondere wissel trekt op het onderzoek, zoals bijvoorbeeld ten aanzien van het opsporen van nog beschikbare getuigen, het geheugen van deze getuigen en het ter beschikking zijn van ander aanvullend bewijsmateriaal.

Ook zal het hof, voor zover mogelijk, dienen na te gaan of de mogelijke onbekendheid van de getuige met tijd-, ruimte- en afstandsbepaling en het (on-)vermogen zich te oriënteren aan de hand van kaarten, foto- en beeldmateriaal, alsmede de wijze waarop de getuige reageert op bepaalde vragen, van invloed kunnen zijn op de betrouwbaarheid van verklaringen.

In dit verband wijst het hof op de vaststelling van het ICTR dat een deel van de Rwandese getuigen niet erg vertrouwd is met plattegronden en landkaarten en dat sommige getuigen het moeilijk vonden datum, tijdsverloop, afstanden en ruimte zo specifiek neer te zetten. Ook het hof is van oordeel dat hiermee rekening moet worden gehouden, en dat er niet zonder meer nadelige conclusies ten aanzien van de betrouwbaarheid van de verklaringen van de getuigen aan moeten worden verbonden:49

"[...] Similar cultural constraints were evident in their difficulty to be specific as to dates, times, distances and locations. The Chamber also noted the inexperience of witnesses with maps, film and graphic representations of localities, in the light of this understanding, the Chamber did not draw any adverse conclusions regarding the credibility of witnesses based only on their reticence and their sometimes circuitous responses to questions."

Herinnering

a) Tijdsverloop en herinnering

De tenlastegelegde gebeurtenissen hebben betrekking op de periode april-juli 1994 en derhalve op feiten en omstandigheden die zich lange tijd geleden zouden hebben afgespeeld. Wanneer een getuige een verklaring aflegt, zal hij een beroep moeten doen op zijn herinnering. Idealiter moet de gebeurtenis waarover de getuige verklaart goed zijn waargenomen en opgeslagen, dient de opgeslagen informatie een tijdlang in het geheugen onveranderd bewaard blijven en tenslotte moet de getuige de informatie goed uit het langetermijngeheugen kunnen ophalen.52 Daar komt bij dat de omstandigheden tijdens de waarneming van het strafbare feit (zoals de afstand, het licht, de (bebouwde of begroeide) omgeving etc.) van invloed kunnen zijn op de waarneming en daarmee op de kwaliteit van de getuigenverklaring.

Voor zover dit al heeft te gelden voor het waarnemingsvermogen, is het evident dat alleen al het tijdsverloop een bijzondere wissel trekt op het geheugen en de grenzen daarvan van de diverse getuigen die over deze gebeurtenissen hebben verklaard. Voor de meeste getuigen in de onderhavige strafzaak heeft te gelden dat het sedert de tenlastegelegde gebeurtenissen verstreken tijdsverloop grote invloed heeft gehad op de nauwkeurigheid en de betrouwbaarheid van het geheugen.

In de literatuur wordt beschreven dat door zowel interne processen als externe factoren, - zoals het integreren van later verkregen informatie in de geheugenspoor van de originele ervaring, of het accepteren van gesuggereerde gebeurtenissen als echte herinnering -, het geheugenspoor van de originele ervaring wordt veranderd of aangevuld.53

Het hof heeft bovendien onderkend dat, inherent aan de aard van een strafrechtelijk onderzoek, een getuige naarmate het onderzoek vordert met andere (aanvullende) vragen kan en zal worden geconfronteerd dan die hem eerder door de opsporingsautoriteiten wellicht in enigszins afwijkend verband zijn gesteld en dat een getuige zich later mogelijk aanvullende details zal weten te herinneren wanneer hem daar specifiek naar wordt gevraagd, ook indien dergelijke details in een eerdere fase niet aan de orde zijn geweest.

Dit geldt evenzeer voor de bevraging door buitenlandse opsporingsautoriteiten of rechterlijke colleges in strafzaken tegen andere verdachten, nog los ervan dat de context van die bevraging voor het hof niet altijd goed te beoordelen is geweest. Al met al vragen ook deze omstandigheden om een kritische en nauwkeurige afweging bij de waardering van het bewijs.

Gelet op voormeld tijdsverloop heeft het hof in het geval van ondergeschikte discrepanties in verklaringen van getuigen deze verklaringen niet op voorhand als onbetrouwbaar beoordeeld. Het hof heeft echter in geval van herhaalde contradicties of lacunes in een verklaring in sommige gevallen aanleiding gezien deze buiten beschouwing te laten, tenzij de desbetreffende getuigenverklaring, voor zover relevant, op essentiële onderdelen bevestiging vindt in ander bewijs.

b) Trauma en herinnering

Een ander punt van bijzondere aandacht betreft de omstandigheid dat het merendeel van de in onderhavige strafzaak gehoorde getuigen tevens slachtoffer is geweest van (ernstig) traumatiserende gebeurtenissen zoals omschreven in de tenlastelegging, waarbij de getuige soms zelf (ernstig) fysiek gewond is geraakt dan wel één of meerdere familieleden en relaties heeft verloren. De vraag die daarbij opkomt is hoe goed (waarheidsgetrouw) traumatische gebeurtenissen worden herinnerd.54

Het hof dient bij de beoordeling van verklaringen van dit soort getuigen en de mogelijke inconsistenties en onnauwkeurigheden daarin rekening te houden met het feit dat het gaat om uitzonderlijk dramatische gebeurtenissen die een grote impact op de slachtoffer-getuigen hebben gehad. Het ophalen van deze traumatische ervaringen zal niet zelden herinneringen oproepen aan angst, pijn en verlies waaraan de getuige heeft blootgestaan, waardoor het vermogen van de getuige om het verloop van de gebeurtenissen geheel en adequaat terug te halen wordt aangetast.55

Slachtoffers en getuigen kunnen hieraan ernstige en langdurige symptomen overhouden, zoals herbeleving of nachtmerries, vermijding van herinneringen of emotionele uitschakeling hiervan, het van streek raken bij alles wat aan traumatische gebeurtenissen herinnert, situaties uit de weg gaan die associaties oproepen met de gebeurtenissen, concentratieproblemen, slecht slapen, lusteloosheid, huilbuien en zelfs fysieke klachten. Indien deze symptomen zich langdurig voordoen is er sprake van een Posttraumatische Stress Stoornis (PTSS)57.

Het hof heeft zich de vraag gesteld hoe traumatische gebeurtenissen herinnerd worden en of herinneringen aan dergelijke traumatiserende gebeurtenissen accurater of wellicht juist minder accuraat zijn dan herinneringen aan alledaagse gebeurtenissen en daarmee van invloed zijn op de betrouwbaarheid van de verklaring van de betrokkene. De validiteit van een getuigenverklaring berust immers in hoge mate op de kwaliteit van de herinnering.

In de literatuur wordt beschreven dat het geheugen van de getuige als gevolge van traumatisering kan worden aangezet tot verdringing en dissociatie, die - in negatieve zin - effect sorteren op het geheugen. Meer in algemene zin geldt dit ook voor het waarnemingsvermogen van de getuigen. Dat de getuige als gevolg van ernstig trauma door verdringing of vermijding de in het geheugen opgeslagen herinnering aan een bepaalde gebeurtenis heeft uitgeschakeld, wil overigens niet zeggen dat die herinnering, door middel van zorgvuldige en gerichte vraagstelling, niet alsnog toegankelijk kan worden gemaakt.

Gedragswetenschappers zijn het overigens niet eens over de effecten van verdringing. Volgens sommige auteurs worden traumatische herinneringen gekenmerkt door hun intensiteit en door hun kwaliteit. Omdat de traumatiserende gebeurtenissen zo indrukwekkend zijn, zou de herinnering eraan sterk zijn en daardoor ongevoelig voor post-hoc informatie.58 Anderzijds zijn er onderzoekers die op basis van onderzoek tot de bevinding zijn gekomen dat ook traumatische herinneringen gevoelig zijn voor hervormingen door latentie, post-hoc informatie en fantasie en dat ze om die reden onbetrouwbaar zijn. Zo hebben Wagenaar en Groeneweg in een gezaghebbende studie naar de herinneringen van overlevenden van een concentratiekamp beschreven dat traumatische gebeurtenissen, net als andere gebeurtenissen, gewoonweg vergeten kunnen worden. Overigens wijzen Candel, Merkelbach en Wessel er op dat Wagenaar en Groeneweg in die studie ook concluderen dat de herinneringen van overlevenden, vooral als ze betrekking hebben op zeer ingrijpende details grosso modo correct zijn.59

In de literatuur zijn verschillende methoden beschreven om getuigen te helpen tot een accurate verklaring te komen. Belangrijk is in ieder geval dat de getuige, zonder druk van buitenaf, in alle rust zijn verhaal kan doen. Dit klemt te meer indien het getuigen betreft die ernstig zijn getraumatiseerd. Het herhaald vragen is een bekende geheugenverbeterende methode. Ofschoon er in de regel een redelijke overlap zal bestaan tussen hetgeen de getuige in eerste instantie verklaart en datgene dat hij zich een tweede keer herinnert, komt het voor dat de getuige zich tijdens een opvolgend verhoor nieuwe informatie herinnert die hij niet eerder heeft genoemd.

Het hof is, op basis van het vorenoverwogene, van oordeel dat de weergave van de traumatische gebeurtenis door de getuige en/of slachtoffer met de nodige voorzichtigheid en alleen in onderlinge samenhang met andere bewijsmiddelen dient te worden beoordeeld. Deze weergave kan immers vertekend zijn.

De minderjarige getuige

Identificatie van de verdachte

Ingevolge vaste jurisprudentie van de internationale ad hoc tribunalen alsmede in de literatuur dient voor de vaststelling van de identiteit van de verdachte het volgende toetsingskader te worden gehanteerd: kent de getuige de verdachte (de ooggetuige-herkenning), wat was de afstand tussen de getuige en de verdachte, hoe lang en vaak heeft de getuige de verdachte gezien, was het licht of donker, in hoeverre worden de waarnemingen onderbouwd door ander (getuigen)bewijs, zijn er andere factoren die de waarneming betrouwbaar of minder betrouwbaar maken. Hierbij moet aandacht worden besteed aan vragen als: kon de getuige het handelen, het wapen, de kleding of mededaders beschrijven, op welke afstand, in welk licht en werd de waarneming op de een of andere manier belemmerd (had hij een vrij gezichtsveld?).62 Al deze en andere aspecten hangen samen met de kwaliteit van de identificatie.

De omstandigheden waaronder door de getuige aan hem reeds bekende personen worden herkend, vragen om bijzondere aandacht. Het probleem met herkenningen onder moeilijke omstandigheden is immers dat zij niet met behulp van een gecontroleerde identificatieprocedure getoetst kunnen worden.63 Zoals hiervoor werd overwogen past hierbij de algemene kanttekening dat een deel van de Rwandese getuigen niet erg vertrouwd is met plattegronden, landkaarten en dat sommige getuigen het moeilijk vonden datum, tijdverloop, afstanden en ruimte zo specifiek neer te zetten. Hiermee moet eveneens rekening worden gehouden, zonder dat hieraan zonder meer nadelige conclusies ten aanzien van de betrouwbaarheid van de getuigen moeten worden verbonden.

Het enige dat naderhand kan worden vastgesteld is of de waargenomen persoon (de verdachte) inderdaad goed bekend was bij de getuige. Derhalve dienen de waarnemingsomstandigheden minder vragen op te roepen dan bij onbekende personen, waar men de twijfels altijd kan wegnemen met behulp van een formele identificatietest.

Visuele identificatie is bij uitstek gevoelig voor vergissingen en tal van de eerdergenoemde omstandigheden zijn van invloed op de kwaliteit van de waarneming en dienen daarom erg voorzichtig ("with extreme caution") te worden behandeld en enkel in samenhang met de overige hiervoor genoemde en voor de beoordeling van de herkenning van de verdachte relevante vragen.64

9.2 Uitgangspunten van de bewijswaardering in de onderhavige zaak

Het bewijs van de aan de verdachte verweten feitelijke gedragingen bestaat, naast andere stukken van overtuiging, waaronder video- en fotorapportages van de locaties waarop de tenlastegelegde feitelijke gebeurtenissen betrekking hebben, in hoofdzaak uit een groot aantal (oog)getuigenverklaringen. De getuigen hebben (opvolgende) verklaringen afgelegd tegenover de Nationale Recherche (NR) en de rechter-commissaris, het ICTR in de vorm van trial testimonies en witness-statements (de strafzaken Ntakirutimana65, Ruzindana66 en Musema67), de gacaca-rechtbanken, Canadese (de strafzaak Mungwarere68) danwel Amerikaanse autoriteiten (de strafzaak Kagaba69) en het Parquet Général in Rwanda.

Geen van de in de onderhavige zaak gehoorde getuigen heeft in Nederland als getuige ter terechtzitting een verklaring afgelegd. Het hof zal zich voor het bewijs in de onderhavige zaak primair baseren op de - de verdachte belastende - verklaringen die de getuigen hebben afgelegd ten overstaan van de rechter-commissaris. Deze verklaringen zijn immers afgelegd voor een (onafhankelijke) rechter en de verhoren waren expliciet gericht op de schuld en onschuld van de verdachte. Bovendien vonden de verhoren plaats in aanwezigheid van de raadsman van de verdachte. Voorts hebben zowel het openbaar ministerie als de verdediging tijdens deze verhoren - een enkele uitzondering daargelaten - de gelegenheid gehad de getuigen uitvoerig te ondervragen en de betrouwbaarheid van diens verklaring te toetsen. In aanvulling daarop zal het hof putten uit de verklaringen die de getuigen hebben afgelegd bij de Nationale Recherche. Voor deze verklaringen geldt immers dat zij eveneens (expliciet) gericht zijn op verdachtes eventuele betrokkenheid bij het tenlastegelegde feitencomplex. Tenslotte zal het hof voor het bewijs, zo nodig, gebruik maken van verklaringen elders en in andere strafzaken afgelegd.

De beoordeling van de verklaringen die de getuigen hebben afgelegd tegenover de rechter-commissaris, zal mede geschieden in het licht van de verklaringen die de andere getuigen bij de rechter-commissaris en de andere hiervoor genoemde (opsporings-)autoriteiten hebben afgelegd, van de verklaring van de verdachte zelf, alsmede van andere schriftelijke en visuele bronnen van bewijs (foto- en videobeelden alsmede geluidsfragmenten). Het hof zal daarbij nagaan of een getuigenis, gelet op de persoon van de getuige die de verklaring aflegt, de omstandigheden waaronder de verklaring tot stand is gekomen en de feitelijke informatie die de verklaring bevat, al dan niet in samenhang met andere bewijsmiddelen, voldoende betrouwbaar en aannemelijk is om als bewijsmiddel te worden gebruikt.

9.3 Nadere beschouwingen omtrent de beoordeling van de getuigenverklaringen in de onderhavige zaak

Alvorens in het voetspoor van deze aandachtspunten de in deze zaak afgelegde getuigenverklaringen - voor zover nodig - op hun betrouwbaarheid te beoordelen, wijdt het hof nog enkele beschouwingen aan de wijze van verhoor en de psychologische ondersteuning van getuigen, de (mogelijke) beïnvloeding van getuigen, belangen of motieven van de getuigen en de betrouwbaarheid van de herkenning van de verdachte door getuigen.

De wijze van verhoor: emoties en bijstand psycholoog/psychiater

Het hof heeft vastgesteld dat bij geen van de verhoren door de Nationale Recherche van de getuigen die verklaarden tevens slachtoffer te zijn geweest, geestelijke steun en bijstand is verleend door een psycholoog en/of psychiater. Voorts is gebleken dat bij sommige verhoren door de rechter-commissaris in eerste aanleg een traumapsycholoog aanwezig is geweest om bijstand te verlenen aan de getuigen voor zover deze daaraan behoefte hadden en om de rechter-commissaris desgevraagd van advies te dienen.

Blijkens de van de verhoren door de rechter-commissaris opgemaakte processen-verbaal van bevindingen70 zijn nagenoeg alle in hoger beroep gehoorde getuigen die verklaarden tevens slachtoffer van het tenlastegelegde feitencomplex te zijn geweest, voorafgaand en in enkele gevallen tussentijds en na het verhoor door de rechter-commissaris bijgestaan door een psycholoog danwel een psychiater, gelet op mogelijke hertraumatisering van de getuigen. De getuige J.R. stelde geen prijs op een gesprek met de psychiater. Onduidelijk is verder of bij het verhoor door de rechter-commissaris van de getuige L.N. gebruik is gemaakt van de diensten van een psychiater of psycholoog. Dezelfde onduidelijkheid bestaat met betrekking tot de getuigen D.M., J.B. en M.M. Wel hebben deze drie getuigen voorafgaand aan hun verhoor gesproken met een expert van de Victims & Witness Assistance and Protection Unit van de National Prosecution Authority van Rwanda.

Voorts is ook een aantal andere getuigen in de gelegenheid gesteld om tijdens de onderbreking van verhoren te spreken met een expert van deze organisatie.

De rechter-commissaris heeft in verband met de wijze van verhoor van de in hoger beroep toegewezen getuigen gesproken met de Chief Witness & Victims Support Section van de Judicial and Legal Services Division of the Registry van het International Criminal Tribunal for Rwanda71. Tevens heeft de rechter-commissaris gesprekken gevoerd met diverse personen en organisaties met als doel te kunnen bepalen of en zo ja hoe invulling zou kunnen worden gegeven aan de begeleiding van getuigen in het strafrechtelijk onderzoek teneinde negatieve effecten van een verhoor te ondervangen.

De rechter-commissaris heeft er tijdens het verhoor van de getuigen voor gekozen niet direct aan het begin van elk verhoor mede te delen dat de getuigen in de strafzaak tegen de verdachte worden gehoord en derhalve ook niet direct te vragen of zij 'diens bloedverwanten of aangehuwden' zijn.72

Gebleken is voorts dat een aantal slachtoffer-getuigen tijdens het verhoor bij de rechter-commissaris (hevig) geëmotioneerd is geraakt waardoor er mogelijk sprake was van hertraumatisering van de gebeurtenissen (de getuigen M.M., I.M. en J.K.). Naar 's hofs oordeel is in dit verband illustratief de verklaring van de getuige I.M. die, na een langdurig en intensief verhoor, op vragen van de rechter-commissaris of hij kon uitleggen waarom hij bij eerdere gelegenheid bepaalde namen van daders niet heeft genoemd, als verklaring daarvoor geeft dat hij bij het zien van daders in verwarring is geraakt, dat hij nog in een trauma was en dat namen vergeten niet betekent dat hij de daders niet heeft gezien en dat om goed te kunnen slapen hij zijn best deed om hun namen te vergeten, omdat hij anders iedere nacht moet dromen.73

De getuigen C.B. (aids, bronchitis en hoofdpijn), M.M. (verwondingen als gevolg van tenlastegelegde gebeurtenissen) en J.K. (zeer ernstig hoge bloeddruk) verkeerden voorts in een slechte gezondheid.

Blijkens de van de getuigenverhoren door de rechter-commissaris opgemaakte processen-verbaal van bevindingen heeft de advocaat-generaal een aantal keren bezwaar gemaakt tegen de wijze van verhoor van de getuige die o.a. gebrek aan relevantie zouden hebben (de getuige D.M.) te offensief en agressief (de getuige I.N) danwel verwarrend, nodeloos belastend en traumatiserend zou zijn (de getuige J.K.). Ook heeft de advocaat-generaal bezwaar gemaakt tegen de lengte van het verhoor (de getuige I.M.), tegen het onderwerp (verkrachting) van het verhoor (de getuige F.M.) en in een geval aangedrongen op het beëindigen van het verhoor wegens de mentale danwel medische situatie van de getuige (de getuige J.K.).

Het hof kan zich, blijkens de van die verhoren opgemaakte processen-verbaal, niet aan de indruk onttrekken dat in een aantal gevallen de getuige door de wijze van gedetailleerde vraagstelling en met name ook de lange duur van de verhoren in een aantal gevallen, naast optredende irritatie (de getuige I.M.) (ernstig) in verwarring is gebracht.

Het hof merkt daarbij op dat de kans, dat informatie die door getuigen aan het eind van een (langdurige) verklaring wordt gegeven betrouwbaar is, kleiner wordt (het zogeheten output order-effect).74 Met andere woorden: ondervragers die urenlang doorgaan met het verhoor kunnen aan het einde daarvan rekenen op gebrek aan accuraatheid omdat onjuiste elementen in de herinnering zullen zijn geslopen.

Het hof zal hierop bij de bespreking van de afzonderlijke getuigen voor zover nodig nader ingaan.

Beïnvloeding van de getuigen

De rechtbank heeft in haar vonnis overwogen dat er in de loop van het onderzoek grote druk is uitgeoefend op een aantal getuigen om niet naar waarheid te verklaren. De rechtbank heeft eveneens vastgesteld dat de familie van de verdachte bij de verdwijning van de getuigen Y.H. en D.N. betrokken is geweest. Hierdoor hebben de Nationale Recherche noch de rechter-commissaris deze getuigen (nader) kunnen horen. De rechtbank heeft voorts vastgesteld dat ook op andere getuigen druk is uitgeoefend door de familie en dat de verdachte hierover (in ieder geval achteraf) door zijn zuster is geïnformeerd. De rechtbank heeft voorts overwogen dat ook uit de verklaringen van andere getuigen in het dossier, zoals S.N., P.B. en U.N. blijkt dat sprake was van diepgewortelde angst voor de familie van de verdachte, met name voor diens broer O.R.

Naar het oordeel van het hof heeft de verdediging in hoger beroep geen feiten of omstandigheden naar voren gebracht, en ook overigens zijn het hof geen feiten en omstandigheden aannemelijk geworden, die tot andere vaststellingen zouden moeten leiden.

De verdediging heeft nog opgemerkt dat diverse getuigen contact hebben gehad met anderen voordat zij door de rechter-commissaris zijn gehoord en dat het niet valt uit te sluiten dat zij door de betrokkene(n) zijn beïnvloed omdat doel en strekking van het verhoor aan de getuige is uitgelegd. Ofschoon het hof de verdediging wil meegeven dat dit niet valt uit te sluiten, beschikt het hof anderzijds niet over concrete aanwijzingen die zulks (voldoende) aannemelijk maken.

Het hof zal hierop bij de bespreking van de afzonderlijke getuigen voor zover nodig nader ingaan.

Belangen of motieven van getuigen

Betrouwbaarheid van de herkenning van de verdachte door de getuigen

Nagenoeg alle getuigen die in deze strafzaak bij de Nationale Recherche en de rechter-commissaris zijn gehoord, hebben verklaard dat zij de verdachte kenden. Enkele uitzonderingen daargelaten, heeft de verdachte steeds ontkend de desbetreffende getuige(n) te kennen.

Het hof heeft geconstateerd dat het merendeel van de getuigen bij de Nationale Recherche en/of tegenover de rechter-commissaris heeft verklaard dat zij de verdachte reeds vóór de tenlastegelegde gebeurtenissen uit 1994 persoonlijk kenden. Een enkele getuige verklaarde dat anderen hem bij gelegenheid hebben aangewezen. De meeste getuigen verklaarden meer in het bijzonder, kort gezegd, dat de verdachte de zoon is van de handelaar E.M. die een winkel had aan de markt van Mugonero en dat zij daar, soms al van jongs af aan, regelmatig spullen kochten of verkochten en dat de verdachte in die winkel hielp. Veel getuigen kenden hem ook als de (jongere) broer van O.R., de andere zoon van E.M. Aannemelijk is geworden dat (de familie van de) verdachte in Mugonero dermate bekend was bij de dorpsgenoten, dat het feit dat de verdachte heeft gesteld de getuigen niet te kennen op zichzelf geen afbreuk doet aan de betrouwbaarheid van de herkenning van de verdachte door die getuigen.

Voorts zijn er getuigen die hebben verklaard dat zij bij de verdachte op school hebben gezeten, dat de verdachte bevriend was met buren en dat de verdachte de vriend was van de dochter van pasteur M.G. Dit laatste heeft de verdachte ter terechtzitting in hoger beroep desgevraagd bevestigd. Verschillende getuigen geven voorts een beschrijving van de verdachte.

Het hof zal hierop bij de bespreking van de afzonderlijke getuigen voor zover nodig nader ingaan.

Het hof merkt hierbij op dat er - gelet op de bekendheid van de verdachte bij het overgrote deel van de getuigen die verklaarden hem te hebben herkend - geen aanleiding was om in het kader van het onderzoek over te gaan tot een foto-confrontatie.

9.4 Overwegingen met betrekking tot de betrouwbaarheid van de getuigenverklaringen

Objectieve criteria

Ad a. Toetsing getuigenverklaringen aan ander (elders verkregen) bewijs

De mogelijkheid van toetsing van de verklaringen van de getuigen en/of slachtoffers dient te geschieden aan de hand van achtergrondmateriaal, zoals schriftelijke bronnen zoals geschriften80 en rapporten81 over de genocide in Rwanda in 1994, de feitelijke vaststellingen ("factual findings") door het ICTR over het gewapende conflict in Rwanda in 1994 en de daaropvolgende feitelijke gebeurtenissen, meer in het bijzonder de tenlastegelegde aanval op het Adventistencomplex op 16 april 1994.82

Het hof is van oordeel dat de feitelijke vaststellingen door het ICTR, zoals de vaststelling dat op 16 april 1994 een aanval heeft plaatsgevonden op Tutsi-vluchtelingen op het Adventistencomplex te Mugonero en op 13 mei 1994 een aanval heeft plaatsgevonden op de Muyira heuvel, in zijn onherroepelijke uitspraken ook in deze zaak als uitgangspunt hebben te gelden, althans voor zover deze vaststellingen zich beperken "as to the facts of the case" en in zoverre geen oordeel inhouden over de individuele strafrechtelijke aansprakelijkheid van de verdachte bij de in die strafzaken tenlastegelegde beschuldigingen. Met de rechtbank stelt het hof vast dat die vaststellingen zijn gedaan na uitgebreid onderzoek door het ICTR en het hof ziet geen enkele aanleiding om aan de juistheid daarvan te twijfelen, te minder nu de verdediging geen feiten of omstandigheden heeft aangevoerd die hierop een ander licht werpen. Dit geldt evenzeer voor de door het hof als bewijs gebruikte schriftelijke bronnen. De inhoud van deze vaststellingen is noch door de verdediging, noch door het openbaar ministerie aangevochten.

Voorts is er het foto- en beeldmateriaal behorende bij het door het ICTR verrichte onderzoek met betrekking tot het Adventistencomplex, de foto- en videorapportages van de Nationale Recherche, het beeldmateriaal van en behorende bij de door de rechter-commissaris verrichte schouwen alsmede het beeldmateriaal dat door het openbaar ministerie bij gelegenheid van het requisitoir in eerste aanleg is overgelegd. In het zaaksdossier-B. bevinden zich bovendien rapporten van het Nederlands Forensisch Instituut over een door het echtpaar B. ter beschikking gestelde brief.

Bij vorenbedoelde foto- en videorapportages past de volgende kanttekening. Met uitzondering van de rechter-commissaris is het de rechtbank noch het hof toegestaan om buiten zijn rechtsgebied een schouw als bedoeld in artikel 318 van het Wetboek van Strafvordering te houden teneinde zelfstandig een beeld te verkrijgen van de plaatsen waar zich de tenlastegelegde feiten zouden hebben afgespeeld. Voor de visualisatie daarvan is het hof derhalve afhankelijk van het gepresenteerde beeldmateriaal door het openbaar ministerie en de verdediging en zijn eigen (hof) interpretatie daarvan. Dit noopt het hof tot enige voorzichtigheid bij het gebruik van dat materiaal.

Ad. b. Consistentie van de opvolgende verklaringen

Een gedeelte van de getuigen in de onderhavige strafzaak heeft sedert 1995 eerder verklaringen afgelegd over een of meer gebeurtenissen tijdens de genocide.

De beoordeling van de verklaringen die getuigen en/of slachtoffers tegenover de rechter-commissaris en de Nationale Recherche hebben afgelegd, zal mede geschieden in het licht van de verklaringen die deze getuigen, voor zover relevant, eerder tegenover andere instanties waaronder het ICTR, het Parquet-General in Rwanda, Canadese en Amerikaanse autoriteiten, de gacaca's en tegenover medewerkers van African Rights83 hebben afgelegd, de verklaringen van andere getuigen bij een of meer van de genoemde instanties en de verklaringen van de verdachte.

Teneinde een uitspraak te kunnen doen over de accuratesse van de herinnering van de getuige en/of slachtoffer dienen de verklaringen die zij op verschillende tijdstippen tegenover de onderscheidenlijke (opsporings)autoriteiten hebben afgelegd, met elkaar te worden vergeleken. De mate van consistentie - die betrekking heeft op de mate van overeenkomst tussen de verschillende verklaringen - is dan aan de orde en die is weer van invloed op de bewijskracht van de desbetreffende verklaring, met name wanneer dit aspecten van een verklaring betreft die dragend zijn voor het bewijs. Ofschoon een sterke mate van consistentie nog geen garantie biedt voor de accuratesse van de desbetreffende verklaring84, is het omgekeerde evenmin het geval.

Het hof heeft geconstateerd dat er tussen de opvolgende verklaringen van de diverse (slachtoffer-)getuigen inconsistenties zitten.

Bij de beoordeling van de desbetreffende getuigenverklaringen heeft het hof rekening gehouden met de (mate van) consistentie, waarbij het hof voorts heeft betrokken de verklaring die de desbetreffende getuige, waar nodig, voor de ogenschijnlijke discrepanties en kennelijke tegenstrijdigheden heeft gegeven en de mate waarin (bepaalde onderdelen van) de verklaring steun vinden in ander bewijs.

Bij de processtukken bevinden zich verklaringen die getuigen hebben afgelegd tegenover onderzoekers en rechters van het ICTR. Het betreft dan respectievelijk de zogeheten witness statements en de zogeheten trial testimonies.

Witness statements betreffen verklaringen die (potentiële zittings-)getuigen hebben afgelegd tegenover onderzoekers van het ICTR. Het hof overweegt hierbij, gelijk het openbaar ministerie, dat het ICTR heeft overwogen dat de witness statemens nooit bedoeld zijn geweest om exacte en volledige informatie te geven86, dat het ICTR - uitzonderingen daargelaten - accepteert dat getuigen in sommige gevallen uitsluitend antwoord geven op de vragen van een onderzoeker wiens focus op anderen dan de verdachte in kwestie lag, 'rather than volunteering all the information of which they are aware'.87 Het ICTR oordeelt voorts dat:

'[...] the probative value attached to the statements is, in the Chamber's view, considerable less than the direct sworn testimony before the Chamber, the truth of which had been subjected to the test of cross-examonation'.88

Bovendien is gebleken dat die verklaringen vaak niet woordelijk, maar 'slechts' verbatim zijn uitgewerkt, waardoor de context van de bevraging van de getuige voor het hof niet goed te controleren en daarmee te beoordelen is geweest. Voorts is aannemelijk geworden dat de onderzoekers van het ICTR de getuige (slechts) gericht hebben gevraagd naar de persoon tegen wie het onderzoek was gericht dan wel naar een concreet het onderzoek van de zaak betreffende incident. Om deze redenen beziet het hof de inconsistenties en tegenstrijdigheden tussen de witness statements en in de onderhavige strafzaak afgelegde getuigenverklaringen met grote voorzichtigheid en is het hof van oordeel dat de bewijswaarde van de witness statements minder is dan een verklaring afgelegd tegenover een rechter.

Eenzelfde terughoudendheid past ook bij de door getuigen afgelegde trial testimonies. Nog los ervan dat in de onderhavige strafzaak in een aantal gevallen 'slechts' transcripties van de desbetreffende verklaring beschikbaar zijn, is ook hierbij allereerst van belang dat die verklaringen zijn afgelegd ten aanzien van specifieke verdachten of incidenten en derhalve de wijze van ondervraging en beantwoording per definitie nauw verwezen is met de zaak waarin wordt getuigd. Het hof is van oordeel dat het een getuige in beginsel niet kan worden tegengeworpen wanneer er eerder in een andere strafzaak of onderzoek niet specifiek is gevraagd naar de verdachte en de getuige de naam van de verdachte niet heeft genoemd.

Mutatis mutandis heeft het vorenstaande te gelden voor de verklaringen die getuigen hebben afgelegd tegenover Canadese en Amerikaanse onderzoekers respectievelijk rechters.

Veel getuigen in deze zaak hebben verder verklaard dat zij eerder een verklaring hebben afgelegd bij een van de locale gacaca-rechtbanken. Enkele getuigen verklaarden daar ook de naam van de verdachte te hebben genoemd in relatie tot een van de aanklachten.

Daarbij komt dat het hof onvoldoende inzicht heeft verkregen op de wijze waarop de verklaringen bij de gacaca tot stand zijn gekomen en met welke waarborgen de procedures bij de gacaca zijn omgeven. Het proces bij de gacaca-rechtbanken is primair bedoeld om verzoening en gerechtigheid te beproeven. Aannemelijk is geworden dat de getuigen bij de gacaca een verklaring hebben afgelegd in het bijzijn van een groot aantal getuigen (veelal dorpsgenoten), waardoor naar het oordeel van het hof de kans niet denkbeeldig is dat er wederzijdse beïnvloeding heeft plaatsgevonden die zijn weerslag heeft op de betrouwbaarheid van die verklaringen. Voorts is onvoldoende inzichtelijk geworden of de bij de gacaca afgelegde verklaringen met voldoende (naar Nederlands procesrechtelijke maatstaven) waarborgen zijn omgeven.

Hetzelfde geldt voor verklaringen afgelegd tegenover, bijvoorbeeld, medewerkers van African Rights.89De verdediging heeft stukken in het geding gebracht van African Rights met daarin 'verklaringen' van sommige getuigen in de onderhavige strafzaak. Hoe die verklaringen tot stand zijn gekomen onttrekt zich evenwel aan het zicht van het hof. Door het ontbreken van enige door het hof op grond van objectieve maatstaven te controleren methodiek betreffende de vraagstelling en weergave van antwoorden van de in die stukken voorkomende 'getuigen', is de bewijswaarde hiervan naar 's hofs oordeel gering.

Het hof zal in voorkomende gevallen, in beginsel, primair de verhoren bij de rechter-commissaris, in samenhang met de andere door de getuige(n) afgelegde verklaringen, tot uitgangspunt nemen bij de beoordeling van de betrouwbaarheid en de plausibiliteit van de verklaringen.

Ad c. Discrepanties, inconsistenties of tegenstrijdigheden

Het hof heeft, zoals hiervoor reeds werd overwogen, vastgesteld dat er op onderdelen van de verklaringen verschillen, inconsistenties of tegenstrijdigheden zijn in de diverse (opvolgende) verklaringen van de getuige(n).

Het hof stelt voorop dat voor wat betreft de beoordeling van de betrouwbaarheid van de verklaring van getuigen (evenals voor de verklaring van de verdachte) in algemene zin geldt dat die verklaring reeds vanwege de subjectiviteit van de waarneming, nog mogelijk daargelaten de falende herinnering of (kwade) bedoeling van de getuige, per definitie een minder hard karakter heeft.

Indien voorts de geconstateerde inconsistenties of verschillen zien op een aspect van de verklaring dat dragend zou moeten zijn voor het bewijs of die anderzijds evident de betrouwbaarheid van de getuigeverklaring raken en er, na afweging van alle vorenoverwogen feiten en omstandigheden, geen bevredigende verklaring voor die geconstateerde verschillen, inconsistenties of tegenstrijdigheden kan worden gevonden, kan dit invloed hebben op de bewijskracht van een verklaring. Dit kan ertoe leiden dat de verklaring integraal danwel het inconsistente gedeelte van de verklaring voor het bewijs buiten beschouwing wordt gelaten.

Naar het oordeel van het hof dienen in beginsel alleen substantiële inconsistenties te worden geanalyseerd en gewogen. Een van de meest in het oog springende discrepanties is dat diverse getuigen de naam van de verdachte voor het eerst hebben genoemd bij de Nationale Recherche danwel bij de rechter-commissaris en niet in de eerder afgelegde verklaringen bij Rwandese of andere buitenlandse autoriteiten in Canada en Amerika. Dit vraagt om een zorgvuldige beoordeling van de desbetreffende verklaring(en), in onderling verband en samenhang bezien, waarbij bijzondere aandacht zal dienen te worden gegeven aan de oorzaak van de geconstateerde discrepantie, zoals bijvoorbeeld de focus van het desbetreffende strafrechtelijk onderzoek en de omstandigheden waaronder de (andere) verklaring is afgelegd, dan wel de - latere - verklaring van de getuige over die discrepantie.

Het hof heeft voorts geconstateerd dat er ook andere verschillen in de opvolgende getuigenverklaringen zijn. De belangrijkste daarvan zijn: de kleuren van de auto's waarmee de aanvallers, waaronder de verdachte en zijn broer kwamen aanrijden, de beantwoording van de vraag aan wie één van de auto's waarmee de aanvallers zich naar het Adventistencomplex hadden verplaatst, toebehoorde en door wie deze was afgepakt alsmede de kleding die de verdachte droeg. Evenzo zijn er verschillen in verklaringen omtrent de precieze lotgevallen van anderen dan de verdachte, zoals slachtoffers en getuigen. Dit zijn naar het oordeel van het hof geen wezenlijke tegenstrijdigheden. Naar het oordeel van het hof kunnen deze (kleine) verschillen geen omstandigheid opleveren ten gevolge waarvan zou moeten worden geconcludeerd dat de verklaringen van deze getuigen (zonder meer) als onbetrouwbaar dienen te worden aangemerkt en derhalve niet kunnen bijdragen tot het bewijs.

Daarbij komt dat inconsistenties kunnen voortkomen uit de wijze van verhoor, het verstrijken van de tijd, de chaotische aard van de gebeurtenis waarbij de getuige voor zijn of haar leven heeft moeten vrezen, de emoties die teweeg worden gebracht door de herinnering aan deze voor de getuige traumatische gebeurtenis, dan wel een vergissing van de getuige of een andere procesdeelnemer. Bovendien is uit diverse getuigenverklaringen gebleken dat de desbetreffende getuige(n) slechts een deel van de tenlastegelegde gebeurtenissen heeft/hebben kunnen waarnemen. Zicht op het totaalbeeld ontstaat eerst indien de verschillende verklaringen van de getuigen, op wezenlijke de tenlastelegging betreffende feitelijke gebeurtenissen, in onderlinge samenhang worden bezien en daarbij, zo nodig, ook ander tot het procesdossier behorend bewijs wordt betrokken.

Ad d. Plausibiliteit

9.5 Resumerend

Als wettige bewijsmiddelen worden door het hof alleen erkend de in artikel 339 van het Wetboek van Strafvordering genoemde middelen en voorts zijn de bewijsminimumregels van de artikelen 341-344a van het Wetboek van Strafvordering van toepassing zijn. De bewezenverklaring mag niet op verklaringen van slechts één getuige berusten.

Bij de beoordeling van de betrouwbaarheid van de navolgende voor het bewijs geselecteerde getuigenverklaringen worden primair de verklaringen die deze getuigen in deze strafzaak bij de rechter-commissaris hebben afgelegd voor het bewijs zijn gebruikt. Deze verklaringen zijn immers afgelegd voor een (onafhankelijke) rechter, waarbij het onderzoek en de verhoren expliciet gericht waren op de schuld en onschuld van de verdachte en het openbaar ministerie en de verdediging in de gelegenheid zijn geweest de desbetreffende getuigen te ondervragen en de betrouwbaarheid van hun verklaring te toetsen.

In ondersteunende zin zal het hof daarbij, naast ander bewijs, tevens de verklaringen die de getuigen elders hebben afgelegd betrekken, waarbij voor de verhoren bij de Nationale Recherche bovendien geldt dat zij expliciet gericht waren op de betrokkenheid van de verdachte bij de tenlastegelegde feiten. Het zal die verklaringen en met name de consistentie daarvan eveneens betrekken bij de beoordeling van de betrouwbaarheid van de in deze strafzaak afgelegde getuigenverklaringen.

De beoordeling van de betrouwbaarheid - in objectieve zin - van de getuigenverklaringen zal plaatsvinden aan de hand van de eerdergenoemde toetsingscriteria. Bij de beoordeling van de betrouwbaarheid en plausibiliteit van de getuigenverklaringen heeft het hof rekening gehouden met de bijzondere feiten en omstandigheden die de onderhavige strafzaak kenmerken.

Tenslotte zal het hof voor het bewijs de (betrouwbaarheid van) getuigenverklaringen steeds bezien in onderling verband en samenhang met andere verklaringen en/of overig voor het bewijs gebezigde stukken van overtuiging. In dit verband sluit het hof aan bij de uitspraak van de ICTR Appeals Chamber in de zaak Kupreškic90, die als volgt overwoog:

"[...] the Appeals Chamber emphasised the importance of assessing the credibility of a witness in light of the trial record as a whole. The Appeals Chamber has reiterated the importance of such a holistic approach to assessing credibility within its own jurisprudence: A tribunal of fact must never look at the evidence of each witness seperately, as if it existed in a hermetically sealed compartment; it is the accumulation of all evidence in the case which must be considered. The evidence of one witness, when considered by itself, may appear at first to be of poor quality, but it may gain strenght from other evidence in the case".

10. Beoordeling van dagvaarding I

10.1 Standpunt openbaar ministerie

10.1.1 Feit 1 (Ambulance):

Het openbaar ministerie onderschrijft de door de rechtbank bewezenverklaarde feitelijkheden doch stelt zich op het standpunt dat de verdachte ten onrechte vrijgesproken is van het primair tenlastegelegde nu er in de visie van het openbaar ministerie sprake is van een oorlogsmisdrijf (artikel 8 WOS). Mocht dit niet bewezen kunnen worden verklaard dan heeft de verdachte zich (subsidiair) schuldig gemaakt aan aan foltering (artikel 1 en 2 UFV).

10.1.2 Feit 2 (Complex van de Zevendedagsadventisten):

Het openbaar ministerie heeft gevorderd - zakelijk weergegeven - dat het hof wettig en overtuigend bewezen zal verklaren dat de verdachte tezamen en in vereniging met zijn mededaders op 16 april 1994 in Mugonero in Rwanda de op het Adventistencomplex van Mugonero aanwezige ongewapende vluchtelingen heeft aangevallen, zwaar heeft verwond, heeft doodgeschoten, doodgeslagen en doodgehakt met vuurwapens, machetes, knuppels en granaten, een en ander zoals hem primair tenlaste is gelegd.

Het openbaar ministerie heeft daartoe, zoals nader uitgewerkt in het requisitoir, aangevoerd dat er thans meer dan voldoende getuigen zijn waarop een bewezenverklaring voor dit feit kan worden gebaseerd. Dit betreffen Tutsi's en Hutu's, zowel vluchtelingen als aanvallers. De verdachte is door de getuigen bij het begin van de aanval gezien evenals bij aanvallen in de loop van de dag elders op het terrein.

Het openbaar ministerie stelt zich op het standpunt dat de verdachte ten onrechte vrijgesproken is van het primair tenlastegelegde nu er in de visie van het openbaar ministerie sprake is van een oorlogsmisdrijf (artikel 8 WOS). Mocht dit niet bewezen kunnen worden verklaard dan heeft de verdachte zich (subsidiair) schuldig gemaakt aan aan foltering (artikel 1 en 2 UFV).

10.1.3 Feit 3 (Familie B.):

Het openbaar ministerie heeft gevorderd - zakelijk weergegeven - dat het hof wettig en overtuigend bewezen zal verklaren dat de verdachte tezamen en in vereniging met zijn mededaders op 27 april 1994 in Mugonero in Rwanda de persoonlijke waardigheid heeft aangerand van J.M. en W.B. Voorts heeft hij deze personen en deze personen heeft bedreigd met geweld tegen het leven, in het bijzonder moord op J.M. en hun zoontje F.

Het openbaar ministerie heeft daaraan ten grondslag gelegd, zoals nader uitgewerkt in het requisitoir, de verklaringen van een aantal getuigen, met name van de slachtoffers J.M. en haar partner W.B., over de leidinggevende rol die de verdachte heeft gehad bij de slagboom in Mugonero.

Het openbaar ministerie onderschrijft de door de rechtbank bewezenverklaarde feitelijkheden doch stelt zich op het standpunt dat de verdachte ten onrechte vrijgesproken is van het primair tenlastegelegde nu er in de visie van het openbaar ministerie sprake is van een oorlogsmisdrijf (artikel 8 WOS). Mocht dit niet bewezen kunnen worden verklaard dan heeft de verdachte zich (subsidiair) schuldig gemaakt aan aan foltering (artikel 1 en 2 UFV).

10.2. Standpunten en verweren van de verdediging

10.2.1 Feit 1 (Ambulance):

De verdediging heeft in hoger beroep, evenals in eerste aanleg, bepleit dat de verdachte wordt vrijgesproken van dit tenlastegelegde feit en daartoe, zoals nader uitgewerkt in de pleitnota, aangevoerd dat de verdachte in het geheel niet bij het incident met de ambulance aanwezig is geweest en voorts geen enkele bemoeienis of bevoegdheid had met de slagboom in Mugonero.

10.2.2 Feit 2 (Complex van de Zevendedagsadventisten):

De verdediging heeft in hoger beroep, evenals in eerste aanleg, bepleit dat verdachte wordt vrijgesproken van dit tenlastegelegde feit en daartoe - zoals nader uitgewerkt in de pleitnota - aangevoerd dat de verdachte niet bij de aanval op het Adventistencomplex betrokken is geweest.

10.2.3 Feit 3 (Familie B.):

De verdediging heeft in hoger beroep, evenals in eerste aanleg, bepleit dat de verdachte wordt vrijgesproken van dit tenlastegelegde feit en daartoe - zoals nader uitgewerkt in de pleitnota - aangevoerd dat de verdachte niet bij het incident met de familie B. betrokken is geweest.

Ter onderbouwing heeft de verdediging met betrekking tot de afzonderlijke feiten 1 tot en met 3 zich voorts op het standpunt gesteld - kort gezegd - dat de door het openbaar ministerie voor het bewijs gepresenteerde getuigenverklaringen onbetrouwbaar zijn en niet voor enig bewijs kunnen worden gebruikt. Zij bevatten immers onderling grote en zeer belangrijke verschillen. Verder hebben de getuigen in hun verschillende verklaringen (door de jaren heen) op belangrijke onderdelen niet consistent verklaard. In het bijzonder heeft de verdediging gewezen op het niet voorkomen van de naam van de verdachte in eerder afgelegde verklaringen bij andere (internationale) gerechten.

Met betrekking tot feit 3 heeft de verdediging bovendien aangevoerd dat er geen sprake kan zijn van een betrouwbare identificatie van de verdachte door J.M. omdat zij voor 27 april 1994 geen persoonlijk contact met hem had.

Subsidiair heeft de verdediging zich op het standpunt gesteld dat zo de tenlastegelegde feiten al kunnen worden bewezen, deze niet kunnen worden gekwalificeerd. Noch als misdrijf in de zin van de WOS, noch als foltering.

11. Door het hof vastgestelde feiten en omstandigheden

Op grond van de inhoud van de wettige bewijsmiddelen, in onderling verband en samenhang bezien, stelt het hof de volgende feiten en omstandigheden vast.

11.1 Feit 1 (Ambulance)

Plaats en tijd

In Mugonero, waar de verdachte in 1994 woonde, stond in april 1994 een uit bomen opgebouwde slagboom (wegversperring) op de door het dorp langs de markt lopende weg van Cyangugu naar Kibuye, op/bij een brug over de rivier Kiboga, vlakbij de markt.91 Meteen aan de andere kant van de brug dan waar de markt is was de zogenaamde veemarkt .92

Op 13 april 199493 is J.N., chauffeur van de ambulance van het Centre de Santé in Kibingo, met een aantal inzittenden die wilden vluchten voor de moorden en plunderingen bij het Centre de Santé in die dagen, naar Mugonero gereden. Bij de slagboom bij de brug moest de ambulance stoppen en moesten de inzittenden uitstappen.94

De inzittenden van de ambulance

Behalve de chauffeur J.N. zaten die dag in de ambulance onder meer: D., vrouw van G.M. en haar jonge kinderen, B., de vrouw van A.M. en haar kinderen, alsook de toen bijna twaalfjarige B.U. Behalve de chauffeur waren die inzittenden allen Tutsi.95

Het doden van de inzittenden

11.2 Feit 2 (Complex van de Zevendedagsadventisten):

Plaats en tijd

Op 16 april 1994 zijn tijdens een aanval door grote groepen Hutu's op het Adventistencomplex in de provincie (préfecture) Kibuye vele op het complex aanwezige Tutsi-vluchtelingen vermoord en mishandeld.101

Het Adventistencomplex102 ligt in de buurt van de commune Ngoma. De plaats Mugonero, waar de verdachte in 1994 woonde, ligt hemelsbreed minder dan tien kilometer verwijderd van het complex.103

Tutsi's uit met name de omgeving van Ngoma zagen zich in de dagen die volgden op de dood van de president geconfronteerd met Hutu's die hun huizen in brand staken, hun vee stalen of doodden en Tutsi's vermoordden.104 Een groot aantal Tutsi's zijn vervolgens op de vlucht geslagen en blijkens de uitspraak van de ICTR Trial Chamber in de zaak Muhimana hebben duizenden vluchtelingen vervolgens hun toevlucht genomen tot het Adventistencomplex in Mugonero. Kerken en ziekenhuizen waren toevluchtsoorden voor Tutsi's in tijden waarin spanningen tussen Hutu's en Tutsi's opliepen en werden door de vluchtelingen beschouwd als veilige havens.105

In de morgen van zaterdag 16 april 1994 is de aanval op het Adventistencomplex begonnen, die de hele dag duurde tot in de avond. In de ochtend arriveerde bij het Mugonero complex een konvooi van voertuigen waarin Muhimana, de conseiller van Ghishiyta, samen met andere aanvallers waaronder Clement Kayishema, Charles Sikubwabo, Obed Ruzindana, Elizaphan Ntakirutimana en Gérard Ntakirutimana en soldaten die in een voertuig werden getransporteerd.106 Onder de aanvallers bevonden zich ook burgers, Interahamwe, en gendarmes, alsmede militairen en de verdachte.107

De aanvallers hebben zich verzameld in de buurt van de zogeheten Association, daar hun voertuigen geparkeerd en het complex omsingeld.108

Vanaf de Association liepen de aanvallers vervolgens naar boven in de richting van de gebouwen van ESI (school), de kerk en het ziekenhuis.

Aan het begin van de aanval hebben de Tutsi vluchtelingen geprobeerd zich te verdedigen met stenen.109Tijdens de aanval schreeuwden en zongen sommige aanvallers Tubatsembatsembe (laten we allemaal doden). 110

De verdachte was één van deze aanvallers. De aanvallers met vuurwapens hebben op de Tutsi vluchtelingen geschoten. De verdachte had ook een vuurwapen. Ook hij heeft op vluchtelingen geschoten bij het begin van de aanval.111

De vluchtelingen zijn vervolgens onder andere in de kerk en in het ziekenhuis gevlucht. In de uitspraak in de zaak Mikaeli Muhimana heeft het ICTR vastgesteld dat gedurende de aanval de kerk omsingeld was door Sikubwabo, Kanyabungu, Muhimana en andere aanvallers toen burgemeester Sikubwabo zich tot de vluchtelingen in de kerk wendde en de Hutu vrouwen die met een Tutsi man getrouwd waren het bevel gaf naar buiten te komen.112

Daarna zijn de vluchtelingen vervolgens ook aangevallen. De aanvallers gebruikten tijdens de aanval vuurwapens, hand- en traangasgranaten, machetes, speren en andere traditionele wapens.113

De aanvallers hebben op de vluchtelingen geschoten. Voorts werden er vluchtelingen met machetes neergehakt en met knuppels geslagen, werden er granaten in de gebouwen gegooid die tot ontploffing zijn gekomen en hebben de aanvallers traangas gebruikt. De verdachte is een van de aanvallers geweest die bij de kerk heeft geschoten.114

Bij de aanval op het complex, die de gehele dag tot in de avond duurde, zijn zeer veel Tutsi vluchtelingen gedood, waaronder Munonozi115 en Donat116, en zijn er velen (ernstig) gewond geraakt.

11.3 Feit 3 (Familie B.)

Plaats en tijd

Op 27 april 1994 wilden J.M., haar man W.B. (een Duitse arts) met hun in februari 1994 geboren zoontje F. vanuit Kibuye vluchten uit Rwanda.117 Aangekomen bij de wegversperring in Mugonero, die werd bewaakt door milities, werden zij tegengehouden.118

Toen J.M. niet in staat bleek te zijn haar identiteitskaart te tonen, werd hen de doorgang geweigerd en werden zij gedwongen naar de woning van M. te gaan alwaar zij moesten wachten tot "[voornaam verdachte]" zou beslissen of zij verder mochten reizen.119 In de daarop volgende uren werd onderhandeld over de vraag of het gezin, dan wel enkele leden daarvan, mochten doorreizen. In het kader daarvan werd contact opgenomen met autoriteiten zoals de préfect en de burgemeester van Gishyita en aan hen de vraag voorgelegd of deze Duitse man met zijn Tutsi vrouw (J.M. en hun kind doorgang moest worden verleend. 120Al die tijd moesten J.M., haar man W.B. en hun zoontje wachten bij de winkel van M. en werden zij door de verdachte en de daar aanwezige toeschouwers, waarvan er enkelen hun wapens toonden, ernstig beledigd, onterend en vernederend behandeld, in hun persoonlijke waardigheid aangetast en zodanig ernstig met de dood bedreigd dat zij voor hun leven en dat van hun zoontje hebben moeten vrezen.121

11.4 Betrokkenheid van de verdachte

Op grond van bovenstaande vastgestelde feiten en omstandigheden - ook in samenhang beschouwd - is naar het oordeel van het hof buiten redelijke twijfel komen vast te staan dat de verdachte in enkele weken tijd, in april 1994, anders dan hij heeft beweerd, betrokken is geweest bij elk van de tenlastegelegde feiten, zoals nader bewezenverklaard.

Het hof merkt daarbij op dat tegenover de vele belastende getuigenverklaringen die het hof (mede) voor het bewijs van verdachtes betrokkenheid bij de tenlastegelegde feiten heeft gebezigd, de verdachte in hoger beroep geen enkele - voldoende onderbouwde - ontlastende verklaring (of alibi) heeft gesteld terwijl dit, gelet op zijn categorische ontkenning van die betrokkenheid, minstgenomen voor de hand zou hebben gelegen.

11.5 Medeplegen

Op grond van bovenstaande feiten en omstandigheden kan naar het oordeel van het hof voorts worden vastgesteld dat de verdachte de feiten telkens tezamen en in vereniging met anderen heeft gepleegd. Volgens vaste (Nederlandse) jurisprudentie is daarvan - kort gezegd - sprake als de verschillende daders hebben gehandeld in een bewuste en nauwe samenwerking. Indien daarvan sprake is doet niet beslissend terzake welke feitelijke handelingen door de verdachte, dan wel door (één van) zijn mededaders zijn gepleegd. Ter ondersteuning van het bewijs, dat er tussen de (mede)daders sprake was van een nauwe en bewuste samenwerking verwijst het hof allereerst naar hetgeen hiervoor is overwogen met betrekking tot de motieven van de daders die - kort gezegd - buiten iedere twijfel waren gelegen in de opzet om anderen, met name Tutsi's, te doden in het kader van het interne gewapende conflict. Uit de door het hof gebezigde (onderdelen van) getuigenverklaringen kan niet anders worden afgeleid dan dat zowel de verdachte als diens mededaders de dood of vernedering van de slachtoffers beoogden. Mede gelet op de, zoals uit de gehanteerde bewijsmiddelen blijkt, vooraanstaande of op cruciale momenten kennelijk beslissende rol van de verdachte, acht het hof - ook indien feitelijke geweldshandelingen niet door de verdachte zelf zijn gepleegd - bewezen dat de verdachte minstgenomen als medepleger van die handelingen moet worden aangemerkt.

12. De beoordeling van dagvaarding II

12.1 Dagvaarding II, feit 1, sub a (verkrachting en moord C.M.)

De verdenking

Aan de verdachte is - zakelijk weergegeven - tenlastegelegd dat hij, samen met anderen op of nabij de heuvel Muyira in het gebied Bisesero op 13 mei 1994 een jonge vrouw, genaamd C.M. heeft vastgepakt, naar de grond geduwd en heeft toegevoegd de woorden: "Als je niet vertelt waar ze zijn zullen we jou vermoorden. Als je het wel vertelt zullen we je met rust laten" en (tegen zijn mededaders): "jullie mogen haar verkrachten; ik garandeer jullie veiligheid" waar na die mededaders haar hebben verkracht en de verdachte vervolgens een bajonet in haar vagina heeft gestoken en met een vuurwapen kogels heeft geschoten in haar rug, lichaam of hoofd, waardoor zij is overleden.

De rechtbank heeft de verdachte van dit feit vrijgesproken omdat -kort samengevat- de belastende verklaring van A.H. weliswaar op zichzelf betrouwbaar wordt geacht, maar daarvoor in het dossier niet voldoende steunbewijs is te vinden, terwijl de verdachte zijn betrokkenheid betwist, zodat er onvoldoende wettig bewijs is, gelet op het bepaalde in artikel 342 lid 2 van het Wetboek van Strafvordering, dat de verdachte zich aan het tenlastegelegde schuldig heeft gemaakt.

Standpunten van het openbaar ministerie en de verdediging

Het openbaar ministerie heeft zich tegen die vrijspraak verzet en er in hoger beroep (nogmaals) op gewezen dat de belastende verklaring van A.H. wordt ondersteund door verklaringen van een vijftal getuigen die - kort gezegd - allen hebben verklaard dat de verdachte op 13 mei 1994 op de heuvel Muyira in Bisesero is geweest.

Dat ondersteunt niet alleen de belastende getuigenverklaring van A.H., maar bewijst de kennelijke leugenachtigheid van de verklaring van de verdachte, dat hij die dag daar niet is geweest; ook de leugenachtigheid van die verklaring draagt in zoverre bij aan het bewijs dat geen sprake is van toepasselijkheid van artikel 342 lid 2 van het Wetboek van Strafvordering, aldus het openbaar ministerie.

De verdachte is in hoger beroep gebleven bij zijn verklaring dat hij op 13 mei 1994 niet (op de heuvel Muyira) in Bisesero is geweest. Zijn raadsman heeft er in hoger beroep nog op gewezen dat er zich in het dossier geen enkel bewijs bevindt - afgezien van de verklaring van de getuige A.H. - van het bestaan, laat staan de dood van C.M.

Oordeel van het hof

Het hof stelt voorop dat het ICTR in meerdere uitspraken heeft vastgesteld dat op 13 (en 14) mei 1994 op de Muyira-heuvel in Bisesero een grootschalige aanval heeft plaatsgevonden. Veel Tutsi's, die daar hun toevlucht hadden gezocht vanwege de vele gewelddadigheden die in die weken overal tegen hun werden gepleegd, zijn in die aanvallen vermoord door verschillende groepen aanvallers.122

In het dossier bevindt zich de verklaring van één getuige van hetgeen op 13 mei 1994 op de heuvel Muyira in Bisesero C.M zou zijn overkomen, te weten de verklaring van meergenoemde A.H. De andere door het openbaar ministerie genoemde getuigenverklaringen houden - kort gezegd - in dat de getuigen op 13 mei 1994 de verdachte hebben gezien in de heuvels van Bisesero; sommigen noemen daarbij de heuvel Muyira, terwijl sommigen voorts verklaren dat de verdachte de beschikking had over een vuurwapen met bajonet (zoals ook A.H. heeft verklaard). Aan de betrouwbaarheid van de herkenning van de verdachte door de getuigen draagt op zichzelf bij dat de getuigen de verdachte voordien kenden en - voor zover valt na te gaan - er geen bijzonder belang bij hadden de verdachte ten onrechte te belasten.

Geen van de getuigen (anders dan A.H.) kan echter - alles overziende - voldoende specifiek verklaren over plaats, tijdstip of handelingen van de verdachte die rechtstreeks in verband gebracht zouden kunnen worden met het beweerde slachtoffer C.M. of wat haar die dag zou zijn aangedaan. De getuigenverklaringen (anders dan die van A.H.), zijn, nu in die tijd op meerdere dagen kennelijk vele mannen gewapend in de heuvels van Bisesero zijn waargenomen en ook de heuvel Muyira een grondgebied van niet geringe omvang betreft, onvoldoende specifiek en staan in een te verwijderd verband van het tenlastgelegde om tot steunbewijs te dienen van de verklaring van A.H., dat het de verdachte is geweest die bij de beweerde verkrachting van en de moord op C.M. betrokken is geweest. Er is daardoor evenmin voldoende buiten redelijke twijfel komen vast te staan dat de verklaring van de verdachte, inhoudende dat hij die dag niet op de heuvel Muyira in Bisesero is geweest, kennelijk leugenachtig was, zodat daarin ook in zoverre geen wettig bewijsmiddel kan worden gezien.

Dat brengt mee dat het hof - evenals de rechtbank - tot de slotsom komt dat artikel 342 lid 2 van het Wetboek van Strafvordering aan bewezenverklaring van dit feit in de weg staat nu het bewijs uitsluitend zou kunnen worden gebaseerd op de verklaring van de getuige A.H.

Het hof zal derhalve de verdachte van dit feit vrijspreken vanwege het ontbreken van voldoende wettig bewijs.

12.2 Dagvaarding II, feit 1, sub c (verkrachting van K.):

De verdenking

Aan de verdachte is - zakelijk weergegeven - tenlastegelegd dat hij, samen met anderen, op of omstreeks 14 april 1994 in het ziekenhuis van het Adventistencomplex van Mugonero, een vrouw genaamd K. heeft geslagen, vastgepakt en verkracht.

De verdachte is in eerste aanleg voor dit hem onder dagvaarding II, feit 1, sub c tenlastegelegde vrijgesproken.

Standpunten van het openbaar ministerie en de verdediging

Het openbaar ministerie heeft zich tegen die vrijspraak verzet, maar heeft in hoger beroep desondanks gevorderd dat, op grond van het onderzoek in eerste aanleg, het onderzoek in hoger beroep en in het bijzonder gelet op de recente jurisprudentie van de Hoge Raad123, de verdachte van dit feit zal worden vrijgesproken wegens het ontbreken van voldoende wettig bewijs.

De verdachte heeft in hoger beroep - evenals in eerste aanleg - ontkend dat hij dit feit heeft gepleegd.

De raadsman heeft - op gronden als vermeld in zijn ter terechtzitting in hoger beroep overgelegde pleitaantekeningen - evenals in eerste aanleg bepleit dat de verdachte wordt vrijgesproken van dit feit. Hij heeft daartoe aangevoerd, kort gezegd, dat er onvoldoende wettig bewijs in het dossier aanwezig is. Er is slechts één getuige, te weten S.N., die heeft verklaard over de verkrachting van K. door de verdachte. Deze getuigenverklaring is in de visie van de verdediging onbetrouwbaar en kan derhalve niet voor het bewijs worden gebruikt. Verder heeft de verdediging in hoger beroep, evenals in eerste aanleg, het bestaan van K. betwist en er op gewezen dat hiernaar door het openbaar ministerie geen onderzoek is gedaan. Tenslotte heeft de verdediging aangevoerd dat kamer 18 in het ziekenhuis op het Adventistencomplex, waar de verkrachting zou hebben plaatsgevonden, niet bestaat.

Oordeel van het hof

Het hof is met het openbaar ministerie en de verdediging van oordeel dat artikel 342 lid 2 van het Wetboek van Strafvordering aan een bewezenverklaring van dit feit in de weg staat.

In het dossier bevinden zich de verdachte belastende verklaringen van de hierboven reeds genoemde getuige S.N.

Om tot een bewezenverklaring te kunnen komen dienen de verklaringen van deze getuige gelet op het in artikel 342 lid 2 van het Wetboek van Strafvordering bepaalde voldoende ondersteuning te vinden in het overige bewijsmateriaal.

Het dossier bevat in dat kader een aantal verklaringen van getuigen die inhouden dat zij de verdachte op het Adventistencomplex hebben gezien in de dagen voorafgaande aan de aanval van 16 april 1994. Het hof acht deze verklaringen echter onvoldoende specifiek over plaats, tijdstip of handelingen van de verdachte die rechtstreeks in verband gebracht zouden kunnen worden met het beweerde slachtoffer K. of wat haar op 14 april 1994 zou zijn aangedaan, om ter ondersteuning van de verklaring van de getuige S.N. te kunnen dienen.

Nu - ongeacht de betrouwbaarheid van de verklaring van de getuige S.N. - niet is voldaan aan het in artikel 342 lid 2 van het Wetboek van Strafvordering voorgeschreven bewijsminimum dient de verdachte derhalve bij gebreke van voldoende wettig bewijs van dit feit te worden vrijgesproken.

13. Bewezenverklaring

Ten aanzien van de tenlastelegging met parketnummer 09/750009-06 (dagvaarding I) acht het hof wettig en overtuigend bewezen dat de verdachte het tenlastegelegde heeft begaan, met dien verstande dat:

Feit 1 (Ambulance)

hij op 13 april 1994 in Mugonero in Rwanda,

tezamen en in vereniging met anderen

(telkens) de wetten en de gebruiken van de oorlog heeft geschonden,

hierin bestaande dat hij, verdachte toen en (al)daar in strijd met

als deelnemer aan en/of als burger in een niet-internationaal gewapend conflict (tussen de strijdkrachten van de Rwandese staat en het Rwandees Patriottisch Front (RPF)) op het grondgebied van Rwanda (opzettelijk) tezamen en in vereniging met anderen

heeft gedood personen die (toen) niet rechtstreeks aan de vijandelijkheden deelnamen (te weten burgers),

welk doden hierin bestond dat verdachte tezamen en in vereniging met zijn mededaders,

tengevolge waarvan deze D. (de vrouw van G.M.) en één of meer van haar kinderen en één of meer van de kind(eren) van B. (de vrouw van A.M.) zijn overleden

Feit 2 (Complex van de Zevendedagsadventisen)

hij op 16 april 1994 in de provincie (prefectuur) Kibuye, in Rwanda,

tezamen en in vereniging met anderen

(telkens) de wetten en de gebruiken van de oorlog heeft geschonden,

hierin bestaande dat hij, verdachte toen en (al)daar (telkens) in strijd met

als deelnemer aan en/of als burger in een niet-internationaal gewapend conflict (tussen de strijdkrachten van de Rwandese staat en het Rwandees Patriottisch Front (RPF)) op het grondgebied van Rwanda (opzettelijk) tezamen en in vereniging met anderen

(meermalen) een aanslag op het leven en lichamelijke geweldpleging heeft gepleegd tegen en heeft gedood personen die (toen) niet rechtstreeks aan de vijandelijkheden deelnam(en) (te weten burger(s)),

welk(e) aanslag(en) op het leven en doden en lichamelijke geweldpleging hierin bestonden dat verdachte tezamen en in vereniging met zijn mededaders

tengevolge waarvan een groot aantal personen is overleden en personen letsel hebben ondervonden

Feit 3 (Familie B.)

hij op 27 april 1994 in Mugonero in Rwanda,

tezamen en in vereniging met anderen,

(telkens) de wetten en de gebruiken van de oorlog heeft geschonden,

hierin bestaande dat hij, verdachte toen en (al)daar (telkens) in strijd met

als deelnemer aan en/of als burger in een niet-internationaal gewapend conflict (tussen de strijdkrachten van de Rwandese staat en het Rwandees Patriottisch Front (RPF)) op het grondgebied van Rwanda (opzettelijk) tezamen en in vereniging met anderen

a + b) wreed (onmenselijk) heeft behandeld en de persoonlijke waardigheid heeft aangerand van en heeft vernederd en onterend heeft behandeld J.M en (haar man/partner) W.B.,

en

J.M en W.B., bedreigd heeft met geweld gericht tegen het leven van en (in het bijzonder) moord op J.M en/of haar zoon F.

zijnde personen die (toen) niet rechtstreeks aan de vijandelijkheden deelnamen, (te weten burgers),

welke aanranding van de persoonlijke waardigheid en onmenselijke en vernederende en onterende behandeling en bedreiging met geweld tegen het leven gericht en moord hierin bestond dat verdachte tezamen en in vereniging met zijn mededaders,

Hetgeen meer of anders is tenlastegelegd, is niet bewezen. De verdachte moet daarvan worden vrijgesproken.

Voorzover in de tenlastelegging taal- en/of schrijffouten voorkomen, zijn deze in de bewezenverklaring verbeterd. Blijkens het verhandelde ter terechtzitting is de verdachte daardoor niet geschaad in de verdediging.

14. Bewijsvoering

Het hof grondt zijn overtuiging dat de verdachte het bewezenverklaarde heeft begaan op de feiten en omstandigheden die in de bewijsmiddelen zijn vervat en die reden geven tot de bewezenverklaring.

In die gevallen waarin de wet aanvulling van het arrest vereist met de bewijsmiddelen dan wel, voor zover artikel 359, derde lid, tweede volzin, van het Wetboek van Strafvordering wordt toegepast, met een opgave daarvan, zal zulks plaatsvinden in een aanvulling die als bijlage aan dit arrest zal worden gehecht.

15. Nadere bewijsoverwegingen ten aanzien van de betrouwbaarheid van getuigenverklaringen inzake de vastgestelde feiten en omstandigheden

15.1 Feit 1 (Ambulance)

De volgende (slachtoffer)getuigen hebben in hun door het hof voor het bewijs gebezigde verklaringen de verdachte aangewezen als één van de daders van de tenlastegelegde moord op de inzittenden van de ambulance op 13 april 1994 in Mugonero in Rwanda.

Die verklaringen komen in de kern, kort gezegd, neer op het volgende. Als chauffeur van de ambulance van het Centre de Santé in Kibingo, niet ver van Mugonero, heeft hij een aantal Tutsi's vervoerd die hij kende omdat zij daar verbleven. Doel was die inzittenden in veiligheid te brengen voor de aanvallen die er op Tutsi's plaatsvonden. De getuige noemt de namen van de moeders D., de vrouw van G.M., en B., de vrouw van A.M. en zegt dat zij werden vergezeld door hun kleine kinderen. Verder verklaart hij over een - naar hij zegt - ongeveer 7-jarig meisje uit Kilimbi, dochter van G. en nichtje van een non, genaamd L.A. Bij de slagboom in Mugonero moest de ambulance stoppen, waren er militairen die riepen dat hij Inkotanyi vervoerde en dat de kakkerlakken moesten worden afgemaakt.

Op deze wezenlijke onderdelen heeft de getuige steeds consistent verklaard en vindt zijn verklaring voldoende steun in andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen. Het hof acht zijn verklaring over de gebeurtenissen op 13 april 1994, ondanks het grote tijdsverloop, betrouwbaar. Van enige bijzondere omstandigheid waarom dat anders zou moeten zijn is het hof niet gebleken.

De getuige noemt ook de namen van D. en B. met hun kleine kinderen, die zij kende, en ook de naam van de chauffeur, die zij ook kende. Zij is bovendien de dochter van G. en zij heeft een tante, een non, genaamd L.A. aan wie zij het hele verhaal later heeft verteld (de de auditu verklaring van deze L.A. heeft het hof als steunbewijs eveneens opgenomen in de bewijsmiddelen, nu het hof niet gebleken is van enige aanleiding om aan de betrouwbaarheid van die verklaring te twijfelen).

De verklaringen die door de getuige B.U. zijn afgelegd acht het hof consistent. De getuige B.U. ondersteunt de verklaring van de chauffeur ten aanzien van plaats en tijdstip van de gebeurtenissen, van de inzittenden en van de gang van zaken bij de slagboom in Mugonero. Zij heeft gezien dat D. en haar kinderen daar doodgeslagen zijn. Zelf is zij ontkomen. Dat er inzittenden van de ambulance daar zijn gedood wordt door andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigen bevestigd terwijl er ook twee getuigen zijn die verklaren dat zij daar de lijken hebben begraven "op de veemarkt" (de hierna te bespreken getuigen Y.H. en D. N.).

De getuige is stellig over de rol van de verdachte: zij acht hem (mede) verantwoordelijk voor het lot van de inzittenden van de ambulance: hij heeft gezegd hen te vermoorden en geen pardon gegeven. Ook verklaart zij dat zij hem heeft gezien bij het vermoorden van de inzittenden. Het hof heeft er zich rekenschap van gegeven dat op dat punt - zoals ook de verdediging heeft betoogd - onvoldoende duidelijk is geworden in hoeverre de "herkenning" van de verdachte door de getuige betrouwbaar is, met name gelet op de omstandigheid dat de getuige de verdachte niet eerder kende en zijn naam aan haar bekend is geworden "van horen zeggen". Voorts is onduidelijk gebleven wanneer zij de verdachte heeft geïdentificeerd en onder welke omstandigheden. Nu evenwel haar verklaring over de rol van de verdachte door een aantal andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigen wordt ondersteund acht het hof ook die onderdelen van de verklaring van deze getuige, als steunbewijs, voldoende betrouwbaar.

Het hof heeft zich er voorts rekenschap van gegeven dat de getuige nog geen 12 jaar oud was in april 1994. Ook hier heeft het hof evenwel geen bijzondere omstandigheden aannemelijk geacht op grond waarvan de herinnering aan de feiten als onvoldoende accuraat zou moeten worden beoordeeld, terwijl er geen reden is om a priori in de jonge leeftijd van bijna 12 jaar aanleiding te zien de verklaring buiten beschouwing te laten. Het hof gebruikt dan ook die onderdelen van haar verklaring, die ook steun vinden in andere bewijsmiddelen, voor het bewijs.

Het hof acht de verklaringen van de getuige niet alleen consistent, maar ook betrouwbaar nu die verklaringen op essentiële onderdelen steun vinden in andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen. Daaraan doet niet af dat de getuige niet door de rechter-commissaris is gehoord, omdat de getuige thans niet meer traceerbaar is.

Het incident met de inzittenden van de ambulance heeft deze getuige deels zelf gezien en zijn verklaring ondersteunt andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen op de volgende punten: de mensen werden vermoord met machetes, de verdachte had een opdrachtgevende rol en samen met anderen, waaronder Y.H., heeft de getuige geholpen de lichamen te begraven bij de veemarkt.

De verklaring van deze getuige vindt steun in andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen. Het hof acht die verklaring derhalve in zoverre betrouwbaar en bruikbaar voor het bewijs. De suggesties die daarover door de verdediging zijn gedaan (met name inconsistenties op onderdelen, mogelijk eigen betrokkenheid bij het doden van de slachtoffers) acht het hof, zo al aannemelijk, van onvoldoende betekenis. Aan de bruikbaarheid voor het bewijs van door anderen ondersteunde onderdelen van zijn verklaring doet evenmin af dat ook deze getuige niet door de rechter-commissaris is gehoord, omdat de getuige thans niet meer traceerbaar is.

Dat neemt niet weg dat het hof van oordeel is dat tot steunbewijs kan bijdragen dat zij weet wie de verdachte is en dat zij de slagboom in Mugonero kent. Ook acht het hof voldoende betrouwbaar haar mededeling dat zij kinderlijken bij de ambulance heeft gezien en dat Y.H. en D.N. daar toen ook waren, nu deze onderdelen van haar verklaring ook steun vinden in andere door het hof voor het bewijs gebezigde bewijsmiddelen.

Weliswaar kan niet geheel worden uitgesloten dat - zoals door de verdediging gesteld - haar verklaringen zouden zijn besmet door contaminatie met andere getuigen (verklaringen) maar het hof acht onvoldoende aannemelijk dat de betrouwbaarheid van de hiervoor genoemde passages daardoor in het geding zou zijn.

Het hof acht haar verklaring op die onderdelen voldoende betrouwbaar, zodat het hof die onderdelen, die ook door andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigen worden bevestigd, als (steun) bewijs zal gebruiken.

De opvolgende verklaringen van de getuige zijn op deze onderdelen consistent. Voorts vindt de verklaring die de getuige tegenover de rechter-commissaris heeft afgelegd steun in andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen. Het hof acht die verklaring derhalve voldoende betrouwbaar en bruikbaar voor het bewijs.

Slotsom ten aanzien van de getuigen

Met inachtneming van de hiervoor gemaakte opmerkingen is het hof van oordeel dat de verklaringen van de genoemde getuigen voldoende betrouwbaar zijn om aan het bewijs kunnen bijdragen.

Bij de beoordeling van de betrouwbaarheid - in objectieve zin - van deze getuigenverklaringen heeft het hof rekening gehouden met de in hoofdstuk 9.4 geformuleerde criteria zoals de toetsing aan objectieve, van elders verkregen informatie of gegevens zoals met betrekking tot de situatie ter plaatse; de consistentie van opeenvolgende, door de desbetreffende getuige afgelegde verklaringen; de overeenstemming van die verklaring(en) met hetgeen andere getuigen hebben verklaard en de plausibiliteit van de inhoud van de afgelegde verklaring(en).

De door het hof voor het bewijs gebezigde dragende getuigenverklaringen van J.N. en B.U. worden ondersteund door onderdelen van de verklaringen van de andere genoemde getuigen, die elkaar aanvullen en versterken: noch in de wijze van waarneming, noch in de mate van consistentie op de voor het bewijs essentiële onderdelen zijn redenen gelegen om aan de accuratesse van die (onderdelen van die) verklaringen te twijfelen. De inhoud van de getuigenverklaringen geeft het hof geen aanleiding om aan de plausibiliteit ervan te twijfelen. Van overigens bijzondere omstandigheden, op grond waarvan de door andere verklaringen ondersteunde verklaringen van de desbetreffende getuige niet voor het bewijs bruikbaar zouden zijn is het hof niet gebleken.

Waar de getuigen de verdachte hebben aangewezen, hebben zij telkens verklaard dat de verdachte een voor hen bekende persoon was. Ofschoon een latere visuele identificatie gevoelig is voor vergissingen, en daarom met voorzichtigheid dient te worden behandeld, zeker indien deze herkenning is gedaan onder moeilijke traumatische omstandigheden, ziet het hof geen aanleiding om die herkenning in dit geval (zonder meer) terzijde te schuiven.

Het hof ziet voorts in de persoon van de getuigen geen aanleiding om aan zijn of haar geloofwaardigheid en betrouwbaarheid te twijfelen. Feiten of omstandigheden die daarop een ander licht zouden kunnen werpen zijn het hof niet gebleken. Niet is gebleken dat de getuigen de verdachte kwaadwillig zouden hebben aangewezen als een van de daders of daarvoor enig belang of motief hadden.

Ofschoon het hof heeft geconstateerd dat de diverse voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen (op onderdelen) tegenstrijdigheden bevatten, zijn die niet van zodanig doorslaggevend belang gebleken dat de desbetreffende verklaringen voor het bewijs buiten beschouwing dienden te blijven.

Voor zover al in de achtereenvolgende verklaringen van voornoemde getuigen enige inconsistenties aanwezig zijn, acht het hof die van ondergeschikt belang en voorts in het bijzonder - als plausibele oorzaak - terug te voeren op het tijdsverloop sedert de gebeurtenissen van 1994.

15.2 Feit 2 (Complex van de Zevendedagsadventisten)

De navolgende (slachtoffer)getuigen hebben in hun door het hof voor het bewijs gebezigde verklaringen de verdachte aangewezen als één van de aanvallers van het Adventistencomplex van Mugonero op 16 april 1994.

Het hof acht deze verklaring voldoende betrouwbaar en derhalve bruikbaar voor het bewijs. De verklaring van de getuige komt op essentiële onderdelen, zoals over de dood van Munonozi en de namen van aanvallers, overeen met de verklaringen van andere voor het bewijs gebruikte getuigen. Bovendien stemt de verklaring op hoofdlijnen overeen met de verklaring die de getuige eerder bij de Nationale Recherche op 11 november 2009 heeft afgelegd.

De getuige is vervolgens naar de kerk gevlucht, waar de aanvallers eveneens vluchtelingen hebben gedood. Voordat de kerk werd aangevallen heeft hij gehoord dat Sikubwabo tegen de Tutsi vrouwen die met Hutu's getrouwd waren heeft gezegd de kerk uit te gaan. Dit komt overeen met de waarneming van de getuigen M.M., I.M., en L.N.e. Vervolgens is er door de aanvallers door de tralies van de ramen van de kerk naar binnen geschoten en is er met granaten en traangas gegooid. Velen zijn daarbij om het leven gekomen. De getuige heeft de verdachte ook gezien bij de kerk. Hij heeft hem zien schieten.

Het hof is van oordeel dat de verklaring van deze getuige over de aanwezigheid en betrokkenheid van de verdachte bij de tenlastegelegde aanval in ruim voldoende mate steun vindt in andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen. Over verdachtes betrokkenheid bij de aanval op de kerk wordt eveneens verklaard door de getuige I.M.. Het hof acht de verklaring van I.S. derhalve voldoende betrouwbaar en bruikbaar voor het bewijs. Over verdachtes aanwezigheid bij het begin van de aanval, de dood van Munonozi en Donat, het schieten door de verdachte en de toespraak in de kerk door Sikubwabo, wordt eveneens verklaard door andere getuigen. Daarbij komt dat de getuige eerder op 5 november 2009 bij de Nationale Recherche in hoofdlijnen gelijkluidend heeft verklaard. Beide verklaringen zijn op die onderdelen consistent.

Dat de getuige in zijn statement van 25 september 2001 in het strafrechtelijk onderzoek tegen Elizaphan en Gérard Ntakirutimana, de naam van de verdachte niet heeft genoemd doet aan het vorenstaande niet af, nu niet alleen de focus van dit onderzoek op andere verdachten was gericht, maar bovendien de context van de bevraging het hof niet duidelijk is geworden.

De getuige verklaarde voorts dat de verdachte betrokken was bij de aanval op de kerk op het complex, die vol met vluchtelingen zat. Sikubwabo zei volgens de getuige dat de aanwezige Hutu's de kerk mochten verlaten. Dit wordt eveneens door de getuigen I.S., M.M. en L.N verklaard. Toen de kerk werd aangevallen werden door de aanvallers granaten naar binnen gegooid, werd de kerk ingeschoten en er kwamen aanvallers de kerk binnen met traditionele wapens. De getuige heeft gezien dat de verdachte in de kerk heeft geschoten.

Het hof acht de verklaring van de getuige voldoende betrouwbaar. De verklaring is in overeenstemming met andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen, onder meer over de rol van de verdachte en de plek waar hij stond bij het begin van de aanval. Ook ondersteunen de verklaringen van I.S., V.U. en S.N. de betrokkenheid van de verdachte bij de aanval op de kerk. De opeenvolgende verklaringen van de getuige zijn op essentiële onderdelen bovendien consistent. Eerder heeft deze getuige op 10 november 2009 een verklaring afgelegd bij de Nationale Recherche. Hij heeft toen min of meer gelijkluidend verklaard over verdachtes betrokkenheid en rol bij het begin van de aanval en over zijn aanwezig was bij de moordpartij in de kerk.

Dat de getuige in zijn eerdere op 15 november 1999 tegenover onderzoekers van het ICTR (als beschermde) getuige afgelegde witness statement, alsmede in zijn trial testimony van 3, 4 en 5 oktober 2001 in het proces tegen Elizaphan en Gerard Ntakirutimana de naam van de verdachte niet heeft genoemd doet hieraan, gelet op overeenstemming met ander bewijs op essentiële onderdelen, niet af te minder nu de omstandigheden waaronder de getuige zijn witness statement heeft afgelegd niet inzichtelijk zijn geworden en die verklaring, blijkens het beschikbare transcript, niet vermeldt welke (exacte) vragen door de onderzoekers aan de getuige zijn gesteld. Uit de beschikbare trial testimonies blijkt voorts niet dat de getuige is gevraagd een uitputtende opsomming te geven van alle aanvallers die hij die dag heeft gezien, nog los ervan dat het desbetreffende strafrechtelijk onderzoek was gericht tegen andere verdachten.

Voorts is gebleken is dat deze getuige, ondanks protest daartegen door het openbaar ministerie, bij de rechter-commissaris langdurig is ondervraagd. Het hof acht het niet onaannemelijk dat de getuige nog steeds getraumatiseerd is door hetgeen hij heeft meegemaakt tijdens de aanval op het Adventistencomplex en ter voorkoming van hertraumatisering de herinnering aan bepaalde gebeurtenissen (tijdelijk) heeft weggedrukt. Het hof vindt hiervoor steun in de verklaring van de getuige die, na een langdurig en intensief verhoor, op vragen van de rechter-commissaris of hij kon uitleggen waarom hij bij eerdere gelegenheid bepaalde namen van daders niet heeft genoemd, als verklaring daarvoor geeft dat hij bij het zien van daders in verwarring is geraakt, dat hij nog in een trauma was en dat namen vergeten niet betekent dat hij de daders niet heeft gezien en dat om goed te kunnen slapen hij zijn best deed om hun namen te vergeten, omdat hij anders iedere nacht moet dromen.124 Het hof acht dit een aannemelijke verklaring voor de door de rechter-commissaris geconstateerde kennelijke inconsistentie en ziet daarin, gelet op het vorenoverwogene, geen aanleiding de getuigenverklaring voor het bewijs buiten beschouwing te laten.

Ook het feit dat de getuige ten tijde van de aanval in april 1994 minderjarig was (15 jaar) doet aan het oordeel van het hof niet af aan de betrouwbaarheid van zijn verklaringen in de onderhavige strafzaak. Het hof heeft geen bijzondere omstandigheden aannemelijk geacht op grond waarvan de herinnering aan de feiten als onvoldoende accuraat zou moeten worden beoordeeld uitsluitend omdat die herinneringen betrekking hebben op ervaringen van een vijftienjarige. Het hof zal dan ook die onderdelen van zijn verklaring voor het bewijs gebruiken, die ook steun vinden in andere bewijsmiddelen.

De getuige is tevens op 7 november 2009 door de Nationale Recherche gehoord. Het hof is van oordeel dat beide door de getuige opeenvolgend afgelegde verklaringen consistent zijn en op talloze voor het bewijs relevante onderdelen, waaronder de rol van de verdachte bij het begin van de aanval, steun vinden in de verklaringen van andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen.

Dat de getuige tenslotte in zijn eerdere op 5 maart 2007 tegenover de Canadese autoriteiten afgelegde witness statement in de zaak tegen de van oorlogsmisdrijven verdachte Jacques Mungwarere de naam van de verdachte niet heeft genoemd, doet naar het oordeel van het hof aan het vorenstaande niet af, in het bijzonder niet omdat het onderzoek in die zaak niet specifiek was gericht op de (schuld van de) verdachte.

Dat de getuige tenslotte in zijn verhoor bij de Nationale Recherche niet erg accuraat is geweest over de afstand tussen hem en de verdachte bij het begin van de aanval, doet naar het oordeel van het hof evenmin af aan de betrouwbaarheid van zijn latere verklaringen bij de rechter-commissaris. Zoals in hoofdstuk 9.1 werd overwogen, moet er allereerst rekening mee worden gehouden dat sommige Rwandese getuigen niet erg vertrouwd zijn met het exact aangeven van afstanden, zonder dat daarmee nadelige conclusies aan de betrouwbaarheid van de getuige moeten worden verbonden. Bovendien komt zijn schatting bij de rechter-commissaris van de afstand tussen hem en de aanvallers bij het begin van de aanval, overeen met de werkelijke afstand.

Gelet op al deze omstandigheden kan de verklaringen van de getuige tegenover de rechter-commissaris zonder meer worden gebruikt tot bewijs in deze zaak.

De verklaring over het begin van de aanval, verdachtes rol daarbij en over de dood van Munonozi en Donat, vindt steun in verklaringen van andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigen. Het hof acht de verklaring in zoverre betrouwbaar en bruikbaar tot bewijs, te meer nu dit onderdeel van verklaring overeenkomt met de eerder door de getuige afgelegde verklaring bij de Nationale Recherche.

Eerder heeft de getuige ook tegenover de Canadese autoriteiten in het onderzoek tegen Jacques Mungawere op respectievelijk 5 maart 2007 en 23 september 2009 een witness statement afgelegd. Hij noemt in die verklaring eveneens de naam van de verdachte als één van de aanvallers. Anderzijds heeft het hof geconstateerd dat de getuige wisselend heeft verklaard over de plaats waar zijn vrouw en kinderen zijn gedood en wie voor hun dood verantwoordelijk was. Tegenover de Canadese onderzoekers heeft de getuige verklaard dat hij niet kon vertellen wie zijn vrouw en kinderen hebben gedood. Voorts heeft hij verklaard dat zij in de kerk om het leven zijn gekomen. Tegenover de rechter-commissaris houdt hij de verdachte verantwoordelijk voor hun dood en verklaart hij dat zij nooit in de kerk zijn geweest en zijn overleden in het ziekenhuis. Ofschoon de getuige dit laatste ook in zijn verhoor bij de Nationale Recherche op 9 november 2009 heeft verklaard, is minstgenomen sprake van een opmerkelijke tegenstrijdigheid. Nu dit onderdeel van de verklaring geen steun vindt in andere bewijsmiddelen ziet het hof aanleiding dit (inconsistente) gedeelte van de verklaring voor het bewijs buiten beschouwing te laten.

Het hof acht de verklaring van de getuige in zoverrre betrouwbaar en consistent. Niet alleen is de verklaring bij de rechter-commissaris in overeenstemming met hetgeen andere getuigen hebben verklaard, maar bovendien heeft de getuige in de kern gelijkluidend verklaard bij de Nationale Recherche op 7 november 2009. Zij noemt ook daar de verdachte als een van de aanvallers. Zij heeft daarbij duidelijke beperkingen aangebracht in wie zij wel en niet heeft gezien.

Dat de getuige in haar verklaring op 6 maart 2007 tegenover de Canadese autoriteiten in de zaak tegen Jacques Mungawere de naam van de verdachte niet heeft genoemd als één van de aanvallers doet hieraan naar het oordeel van het hof niet af. Bij de rechter-commissaris geeft zij ter verklaring hiervan aan dat zij namen is vergeten en dat zij ook de naam van de verdachte was vergeten. Het hof acht dit een aannemelijke verklaring mede gelet erop dat het onderzoek in die zaak niet was gericht op de persoon van de verdachte en het gelet op het groot aantal aanvallers die bij de aanval op het Adventistencomplex betrokken waren en het zeer lange tijdsverloop.

Opmerkelijk is dat deze getuige tegenover de rechter-commissaris de naam van de verdachte niet noemt als één van de aanvallers van het Adventistencomplex, terwijl zij dat in haar eerdere verhoor bij de Nationale Recherche nog wel heeft gedaan. Als verklaring voor deze discrepantie, geeft de getuige tegenover de rechter-commissaris aan dat de Nederlandse politie haar niet goed heeft begrepen. Ook verklaart zij dat andere door haar eerder genoemde aanvallers, waaronder O.R., niet heeft gezien tijdens de aanval. Wel zou ze van anderen hebben gehoord dat hij en anderen aanwezig zijn geweest.

Het hof heeft geconstateerd dat de getuige J.K. zéér langdurig en intensief door de rechter-commissaris is verhoord, niettegenstaande het feit dat zij getraumatiseerd was en ernstige ziekteverschijnselen (ernstig verhoogde bloeddruk) vertoonde en tijdens de laatste verhoordag aan de rechter-commissaris aangaf dat zij zich niet goed voelde en hoofdpijn had en bovendien erg moe was. Desondanks is de rechter-commissaris, na een korte pauze, doorgegaan met haar verhoor, waarna de getuige plotseling is teruggekomen op een aantal essentiële onderdelen van haar eerdere verklaring(en), waaronder over de betrokkenheid van een aantal specifiek genoemde aanvallers. Zoals het hof reeds heeft overwogen, is de kans dat informatie die door getuigen aan het eind van een lang en intensief verhoor wordt gegeven betrouwbaar is, kleiner wordt naarmate het verhoor langer duurt. Het hof sluit bepaald niet uit dat daar in dit geval bijkomt dat de getuige als gevolg van haar mentale en fysieke conditie, na vier lange dagen van verhoor "van het verhoor af wilde zijn" en afsluitend heeft verklaard dat zij zich heeft vergist en dat zij de verdachte en anderen, waaronder O.R., niet op 16 april 1994 heeft gezien maar de dag erna.

De getuige heeft bij de Nationale Recherche en in haar trial testimony van 1 oktober 2001 in de zaak in de zaak tegen Elizaphan en Gérard Ntakirutimana de naam van O.R. immers wel genoemd als één van de aanvallers op 16 april: "but I saw many other attackers. These were not the only attackers I saw".

Het hof is, het vorenstaande overziend, desalniettemin van oordeel dat de eerdere verklaring van de getuige over verdachtes betrokkenheid bij de aanval op het Adventistencomplex voor het bewijs buiten beschouwing dient te worden gelaten.

Het hof is van oordeel dat de waarneming van de getuige over wat zich in de kerk heeft afgespeeld tijdens de aanval, voldoende steun vindt in andere door het hof voor het bewijs gebruikte getuigenverklaringen en derhalve betrouwbaar is. Ook het feit dat de getuige de verdachte niet zelf heeft herkend tijdens de aanval, doet niets aan de verklaringen van andere getuigen dat hij daar was af.

De voorts door het hof voor het bewijs gebruikte getuigen M.Bi, JD.U., V. U., E.K. en S.N., hebben, in eerste aanleg, tegenover de rechter-commissaris een voor de verdachte belastende verklaring afgelegd. Alle getuigen verklaarden in de kern, kort gezegd, dat de verdachte bij de aanval aanwezig was en dat hij in de loop van de dag onder meer bij de kerk en/of bij het ziekenhuis vluchtelingen aanviel.

Het hof is van oordeel dat deze verklaring consistent is, nu deze verklaring in hoofdlijnen en op onderdelen overeenkomt met zijn eerdere verklaring bij de Nationale Recherche op 28 maart 2007. Het hof merkt verder op dat de getuige op het moment dat hij de verdachte in het ziekenhuis zag volgens zijn verklaring onder lijken verstopt lag. Dit is een omstandigheid die de kwaliteit van de waarneming kan beïnvloeden. Gelet erop dat de verklaring over verdachtes aanwezigheid evenwel wordt ondersteund door andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen en de getuige bovendien heeft verklaard de verdachte te kennen, is het hof van oordeel dat de waarneming van de getuige M.Bi. bruikbaar is voor het bewijs.

In zijn witness statement van 13 augustus 2002 in de zaak Niyitegeka noemt de getuige de naam van de verdachte overigens niet in relatie tot de aanval van 16 april. De getuige heeft de naam van de verdachte evenmin genoemd in zijn trial testimony van 16 oktober 1997 in de zaak Kayishema en Ruzindana. Naar het oordeel van het hof doet dit evenwel niet aan de betrouwbaarheid van de verklaring bij de rechter-commissaris af, nu deze verklaring consistent is en in voldoende mate steun vindt in het overige door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen. Daarbij komt dat blijkens de specifieke aanklachten in de zaken tegen de ICTR-verdachten Kayishema, Ruzindana en Niyitegeka de aanval op het Adventistencomplex niet was tenlastegelegd.125

De getuige stond op dat moment in de richting van waar thans de Memorial staat. Ook heeft hij gezien dat Munonozi werd gedood. Over het begin van de aanval, het schieten door de verdachte op vluchtelingen en de dood van Munonozi op de plek die door de getuige wordt beschreven, is eveneens - in ondersteunende zin - door diverse andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigen verklaard.

Ook verklaren getuigen, wier verklaringen eveneens door het hof voor het bewijs worden gebezigd, dat de verdachte toen vóór een groep van aanvallers stond.

De getuige heeft in diverse opeenvolgende verklaringen consistent verklaard over de rol van de verdachte bij de aanval op het Adventistencomplex. Ook in zijn verklaring bij de Nationale Recherche op 12 december 2007 heeft hij de verdachte een leider genoemd, die opdracht gaf aan anderen en op vluchtelingen schoot tijdens de aanval. Ook in zijn eerdere verklaring van juni 2006 bij het Parquet Géneral en tijdens zijn verhoor bij de Canadese autoriteiten van 1 maart 2007 noemt de getuige de verdachte als één van de aanvallers van het Adventistencomplex. Tenslotte heeft hij de naam van de verdachte als leider van de aanval bij het ziekenhuis van Mugonero genoemd in zijn verklaring bij de gacaca in de periode van 2 tot 16 mei 2006.

Alleen in zijn eerdere statements van respectievelijk 1999 en 2002, afgelegd tijdens het onderzoek in de ICTR-strafzaak tegen Mika Muhimana, heeft de getuige de naam van de verdachte niet expliciet genoemd in relatie tot 16 april 1994. Dit doet naar het oordeel van het hof evenwel niet af aan de betrouwbaarheid van zijn nadien elders en in de onderhavige strafzaak afgelegde verklaringen ten aanzien van de betrokkenheid van de verdachte bij de aanval, te minder nu de witness statement in de zaak Muhimana ook niet uitsluit dat de verdachte één van de leiders van de aanval althans aanvallers was: "[...] the hospital was attacked by soldiers and Interahamwe led by Mika Muhimana, Ruzindana, Sikubwabo, Gerard Ntakirutimana, Nyiringango and many others."

Ook in zijn trial testimonies uit 2001 in de ICTR-zaak Elizephan en Gérard Ntakirutimana noemt de getuige (die als HH heeft verklaard) niet expliciet de naam van de verdachte. Ook dit doet naar het oordeel van het hof niet af aan de betrouwbaarheid van zijn in de onderhavige strafzaak afgelegde verklaringen. Aannemelijk is geworden dat de focus van het onderzoek ter terechtzitting primair gericht was op de schuldvraag van beide verdachten Ntakirutimana en voorts is niet gebleken dat aan de getuige is gevraagd een uitputtende opsomming te geven van alle aanvallers van het Adventistencomplex.126 Voor zover er voorts sprake is van discrepanties, dan tasten zij de betrouwbaarheid van de verklaringen van de getuige JD.U. niet aan. Het hof baseert dit op de consistentie van de verklaringen van de getuige door de jaren heen. Zoals hiervoor is overwogen, komen die verklaringen bovendien op essentiële onderdelen overeen met de verklaringen van andere door het hof voor het bewijs gebruikte getuigen.

De getuige heeft de verdachte later op de dag bij de aanval op de kerk gezien. De verdachte was bij een van de ramen en schoot naar binnen. Ook de getuigen I.M. en I.S. verklaarden dat de verdachte betrokken was bij de aanval op de kerk.

Naar het oordeel van het hof zijn de verklaringen van de getuige bij de rechter-commissaris voldoende betrouwbaar om te kunnen bijdragen tot het bewijs, te meer nu deze verklaring steun vindt in andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen en bovendien overeenkomt met hetgeen de getuige over de positie en rol van de verdachte eerder in 2006 heeft verklaard bij de Nationale Recherche, op 28 juni 2006 bij het Parquet Général en in 2005 bij de gacaca: "Ik geef een verklaring die [naam verdachte] aanklacht. Hij was onder de mensen die anderen opdroegen om Tutsi's te vermoorden die bij het ziekenhuis te Mugonero waren gevlucht. [...]"

Dat deze getuige in zijn trial testimonies van 1 oktober 2001 en 2 oktober 2001 in de zaak Elizaphan en Gérard Ntakirutimana de naam van de verdachte in relatie tot de aanval niet heeft genoemd doet daaraan niet af. Zoals het hof eerder heeft overwogen was de bevraging van een getuige bij of door het ICTR voornamelijk gericht op de persoon van de verdachte en de schuldvraag in een concrete strafzaak. Aan het feit dat in die strafzaak de naam van de onderhavige verdachte niet is genoemd, mag naar het oordeel van het hof geen (doorslaggevende) betekenis worden toegekend. Daar komt bij dat de Trail Chamber in de zaak Elizaphan en Gérard Ntakirutimana oordeelde dat de getuige V.U. "to be generally credible" was.127

Ook heeft V.U. bij het ICTR zowel een witness statements als trial testimonies in de zaak tegen de verdachte Niyitegeka afgelegd. In zijn witness statement van 25 oktober 1999 wordt de naam van de verdachte niet vermeld. In zijn trial testimony van 30 april 2004 heeft de getuige de naam van de verdachte evenmin genoemd. Hieraan zal het hof evenwel geen betekenis toekennen, nu aan Niyitegeka de aanval op het Adventistencomplex niet was tenlastegelegd.

In de verklaring afgelegd ten overstaan van de justitiële autoriteiten in de Verenigde Staten in de zaak van Enos Kagabe (2003) tenslotte, heeft de getuige de verdachte evenmin (expliciet) genoemd als een van de aanvallers van het Adventistencomplex. Hij heeft een aantal leiders van de aanval bij naam genoemd, maar verklaarde dat er, naast de door hem genoemde leiders van de aanval, waaronder Sikubwabo en Ruzindana, vele anderen ("many others") waren. Gelet op de inhoud van die verklaring, die de verdachte als één van de aanvallers niet uitsluit, wordt naar het oordeel van het hof geen afbreuk gedaan aan de betrouwbaarheid van de verklaringen over de betrokkenheid van de verdachte bij de tenlastegelegde aanval van 16 april 1994. Bovendien geeft de getuige hiervoor desgevraagd bij de rechter-commissaris als plausibele verklaring dat de namen die hij heeft genoemd de eerste waren die in zijn hoofd sprongen.

Het hof acht deze verklaring betrouwbaar, nu de waarneming van de getuige overeenkomt met die van andere getuigen, van wie de verklaringen door het hof voor het bewijs worden gebezigd. De verklaring dat hij de verdachte heeft zien schieten komt bovendien overeen met de verklaring die de getuige eerder heeft afgelegd bij de Nationale Recherche op 4 augustus 2006. Ook heeft de getuige verklaard over de verdachte en diens betrokkenheid bij de aanval op het Adventistencomplex bij de gacaca in 2006.

Daaraan doet in beginsel niet af dat de getuige de naam van de verdachte niet heeft genoemd in zijn eerdere verklaringen bij het Parquet Général in 2006, bij het ICTR in zijn trial testimonies van september 2001 in de zaak tegen Elizaphan en Gérard Ntakirutimana, alsmede in zijn trial testimonies van november 1997 in de zaak tegen Kayishema en Ruzindana noch in zijn eerdere witness statements van 1996, 1999 en 2002. Zoals hiervoor reeds werd overwogen stonden de verdachten Kayishema en Ruzindana niet terecht voor betrokkenheid bij de aanval van het Adventistencomplex. Het hof kent derhalve geen bijzondere betekenis toe aan het niet noemen van de naam van de verdachte door de getuige in zijn verklaringen in die zaak. De getuige heeft voorts tegenover de rechter-commissaris desgevraagd aangegeven dat hem in de zaak tegen Elizaphan en Gérard Ntakirutimana door het ICTR is gevraagd aanvallers op te noemen. Hij noemde dan namen, maar niet alle namen. Hem is nooit gevraagd om alle aanvallers te noemen. Het hof is van oordeel dat dit een voldoende aannemelijke verklaring is voor het feit dat hij de naam van de verdachte niet heeft genoemd als een van de aanvallers van het Adventistencomplex. Daarbij komt dat de focus van het desbetreffende onderzoek ook niet lag bij de schuldvraag van de verdachte. Een en ander doet naar het oordeel van het hof niet af aan de uitvoerige en voldoende betrouwbaar geachte verklaringen die de getuige E.K. tegenover de rechter-commissaris heeft afgelegd.

Deze getuige heeft ook in 2003 een verklaring afgelegd tegenover de justitiële autoriteiten van de Verenigde Staten in de zaak van Enos Kagaba. Met betrekking tot de aanval op het Adventistencomplex heeft hij Obed Ruzindana, Kagaba, Elizaphan en Gérard Ntakirutimana, en Charles Sikubwabo genoemd als leiders van de aanval. De naam van de verdachte komt in deze verklaring niet voor. In zijn diverse witness statements in 1995, 1999 en 2002 komt de naam van de verdachte evenmin voor. In een gacaca-verklaring die dateert van eind mei/begin juni 2005 heeft de getuige wel de naam van de verdachte genoemd als betrokkene bij de genocide maar niet in relatie tot de aanval op het Adventistencomplex.

De rechter-commissaris heeft de getuige gevraagd waarom hij eerst vanaf 2006 de verdachte heeft genoemd als één van de aanvallers. De getuige heeft hierop gezegd dat zijn antwoord afhing van hoe de vraag was gesteld en van het doel dat de vragensteller voor ogen had. "Soms wilde hij [de vragensteller] een specifieke naam weten. Dan noemde ik vijf mensen en zei hij 'stop' als hij de naam hoorde die hij wilde horen. Dan kunt u zijn naam bij de ene instantie vinden en bij de andere niet." Met betrekking tot de door de getuige opgestelde 'list of killers in Mugonero Hospital and Church' die als bijlage bij een witness statement was gevoegd en waarop negen namen van aanvallers staan, heeft hij opgemerkt dat hij niet meer weet wat de vraag is geweest. Hij heeft gezegd dat hij denkt dat hem de vraag is gesteld de namen op te schrijven en opnieuw verwezen naar het doel dat de vragensteller voor ogen stond. Over zijn verklaringen voor de autoriteiten van de Verenigde Staten heeft hij verder opgemerkt dat hij werd ondervraagd met het doel 'bepaalde personen te onderzoeken'. Ook heeft hij aangegeven dat hoe langer hem vragen worden gesteld, hoe meer hij zich kan herinneren.

Het hof ziet hierin een voldoende plausibele verklaring voor het niet-noemen van de naam van de verdachte in eerdere hiervoor genoemde verklaringen. Daar komt bij dat aangenomen kan worden dat de focus in die onderzoeken was gericht op anderen dan de verdachte, waarbij de vragen vaak een open karakter hadden. De bewijswaarde van die verklaringen is naar het oordeel van het hof, zeker bezien in relatie tot de overigens consistente opeenvolgende verklaringen van de getuige in de onderhavige strafzaak, betrekkelijk. Het hof ziet dan ook geen aanleiding om de belastende onderdelen van de verklaringen van deze getuige zoals die bij de bij de rechter-commissaris zijn afgelegd, om die reden voor het bewijs buiten beschouwing te laten.

Slotsom ten aanzien van deze getuigen

Met inachtneming van de hiervoor gemaakte opmerkingen is het hof van oordeel dat de verklaringen van de genoemde getuigen voldoende betrouwbaar zijn om tot het bewijs kunnen bijdragen.

Bij de beoordeling van de betrouwbaarheid - in objectieve zin - van deze getuigenverklaringen heeft het hof rekening gehouden met de in hoofdstuk 9.4 geformuleerde criteria zoals de toetsing aan objectieve, van elders verkregen informatie of gegevens zoals met betrekking tot de situatie ter plaatse; de consistentie van opeenvolgende, door de desbetreffende getuige afgelegde verklaringen; de overeenstemming van die verklaring(en) met hetgeen andere getuigen hebben verklaard en de plausibiliteit van de inhoud van de afgelegde verklaring(en).

De door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen worden (op onderdelen) ondersteund door onderdelen van de verklaringen van de andere genoemde getuigen, die elkaar aanvullen en versterken; noch in de wijze van waarneming, noch in de mate van consistentie op de voor het bewijs essentiële onderdelen zijn redenen gelegen om aan de accuratesse van die (onderdelen van die) verklaringen te twijfelen. De inhoud van de getuigenverklaringen geeft het hof geen aanleiding om aan de plausibiliteit ervan te twijfelen. Van overigens bijzondere omstandigheden, op grond waarvan de door andere verklaringen ondersteunde verklaringen van de desbetreffende getuige niet voor het bewijs bruikbaar zouden zijn is het hof niet gebleken.

Alle vorengenoemde getuigen hebben verklaard dat zij de verdachte voor de aanval eerder hebben gezien of persoonlijk kenden en hem op de dag van de aanval (weer) hebben herkend. Ofschoon een latere visuele identificatie gevoelig is voor vergissingen, en daarom met voorzichtigheid dient te worden behandeld, zeker indien deze herkenning is gedaan onder moeilijke traumatiserende omstandigheden, ziet het hof geen aanleiding om die herkenning in dit geval terzijde te schuiven nu geen omstandigheden zijn gebleken die de kwaliteit en betrouwbaarheid van de waarneming die tot de herkenning heeft geleid ter discussie zouden kunnen stellen. De waarnemingen zijn bij daglicht gedaan, de afstand tussen de getuige en de verdachte maken de waarneming voldoende aannemelijk en de waarnemingen zijn bovendien onderbouwd door ander (getuigen)bewijs.

Het hof betrekt hierbij bovendien dat de verdachte blijkens zijn eigen verklaring ter terechtzitting in hoger beroep niet uitsluit dat hij op het terrein van het Adventistencomplex is geweest in de tenlastegelegde periode van 6 april 1994 tot 1 juli 1994: "Ik zeg dus niet dat ik na 6 april 1994 niet meer op het terrein van het Mugonero-complex ben geweest, maar ik kan mij dat niet herinneren".

Het hof ziet voorts in de persoon van de getuigen geen aanleiding om aan zijn of haar geloofwaardigheid en betrouwbaarheid te twijfelen. Niet is gebleken of anderszins aannemelijk geworden dat de getuigen de verdachte kwaadwillig hebben aangewezen als een van de aanvallers van het Adventistencomplex of daarvoor een motief hadden.

Ofschoon het hof heeft geconstateerd dat de diverse voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen (op onderdelen) tegenstrijdigheden bevatten, zijn die niet van zodanig doorslaggevend belang gebleken dat de desbetreffende verklaringen voor het bewijs buiten beschouwing dienden te blijven.

15.3 Feit 3 (Familie B.)

De navolgende slachtoffergetuigen hebben in hun door het hof voor het bewijs gebezigde, verklaringen de verdachte aangewezen als één van daders van de tenlastegelegde aanranding van de persoonlijke waardigheid en bedreiging van J.M., W.B. en hun zoontje F. op 27 april 1994 in Mugonero.

De verklaringen van de getuige, afgelegd tegenover de rechter-commissaris houden in de kern, kort gezegd, het volgende in. De getuige is samen met haar man W.B. en hun pasgeboren zoontje gevlucht voor het geweld en werden tegengehouden bij de barrière van Mugonero. Deze barrière werd bewaakt door gewapende milities. De getuige mocht, als Tutsi, evenmin als haar zoontje verder reizen. De getuige verklaart dat zij uren zijn vastgehouden en ernstig zijn bedreigd, onder andere met de dood, en vernederd. Zij hebben daarbij voor hun leven moeten vrezen. Met de verdachte moest worden onderhandeld omtrent verdere vervolg van hun reis. De verdachte was volgens de getuige de baas. De milities luisterden naar hem en hij nam de beslissingen. De verdachte heeft ook een brief geschreven aan de burgemeester van Gishyita om hem te vragen om naar Mugonero te komen en in de zaak te beslissen.

Over de verdachte heeft de getuige verklaard dat zij hem kent als [voornaam verdachte, achternaam vader verdachte]]. Zij heeft verder gezegd dat zij via internet weet dat andere hem [achternaam verdachte] noemen. Zij kent de verdachte al heel lang, omdat zij met zijn zusters op school zat.

Het hof heeft de verklaringen van de getuigen in de onderhavige zaak terdege op hun betrouwbaarheid getoetst.

Daarbij verdient vermelding dat deze getuige al op 18 oktober 1996 een witness statement heeft afgelegd tegenover onderzoekers van het ICTR, waarin zij in een onderzoek tegen O.R. reeds heeft verklaard omtrent de barricade van Mugonero, de rol van verdachte daarbij en diens rol bij het tenlastegelegde feit. Deze verklaring is relatief kort na de tenlastegelegde gebeurtenis afgelegd. Daarnaast komt haar statement in hoofdlijnen overeen met de inhoud van haar (latere) meer gedetailleerde verklaringen in de strafzaak tegen de verdachte.

Het hof is van oordeel dat die verklaringen op wezenlijke onderdelen consistent zijn. De verklaringen van de getuige vinden voorts steun in de verklaring van de getuige W.B. De door het hof geconstateerde verschillen in de verklaringen van de getuige doen geen afbreuk aan de betrouwbaarheid daarvan.

Door de verdediging is in eerste aanleg - kort en zakelijk weergegeven - nog gesteld dat uit niets met voldoende mate van zekerheid kan worden afgeleid dat de verdachte als (mede) pleger van het feit moet worden aangemerkt. Er is geen sprake van een eenduidige herkenning van de verdachte door J.M., terwijl ook niet met voldoende zekerheid kan worden vastgesteld dat het aan de burgemeester van Gishyita gestuurde briefje door de verdachte is geschreven.

Met betrekking tot de herkenning van de verdachte overweegt het hof evenwel dat de verdachte zelf heeft verklaard dat hij het wel moet zijn geweest die in de door de getuige J.M. gegeven omschrijving, dan wel aanduiding van [naam verdachte] past. Het hof wijst voorts nog in het bijzonder op de verklaring van Y.H., een bekende van de verdachte, die de verdachte als [naam verdachte] aanduidt.

Voor zover al - anders dan het hof - aangenomen zou moeten worden dat bovenvermelde brief aan de burgemeester van Gishyita niet door de verdachte zelf is geschreven en ondertekend, merkt het hof nog op dat reeds de overige door het hof gebezigde bewijsmiddelen in onderling verband en samenhang bezien de conclusie kunnen dragen dat het de verdachte is geweest die het onderhavige feit (mede) heeft gepleegd.

Anders dan door de raadsman betoogd, kan naar het oordeel van het hof uit de verklaringen van S.M. niet met voldoende mate van aannemelijkheid worden afgeleid dat de verdachte op 27 april 1994 aanwezig was bij aanvallen op de Kizenga heuvel. Daar komt bij dat de verdachte de verklaringen van die getuige in het geheel niet ondersteunt.

Voor zover al in de achtereenvolgende verklaringen van voornoemde getuigen enige inconsistenties aanwezig zijn, wijst het hof in het bijzonder - als plausibele oorzaak - op het tijdsverloop sedert de gebeurtenissen van 1994.

Ook de verklaring van Y.H. acht het hof, voor zover als bewijsmiddel gebezigd, betrouwbaar. Ook deze verklaring wordt ondersteund door de verklaring van J.M., in ieder geval omtrent het begin en het einde van het feit, alsmede in het bijzonder ook omtrent de identiteit van de verdachte.

Slotsom ten aanzien van de getuigenverklaringen

Met inachtneming van de hiervoor gemaakte opmerkingen is het hof van oordeel dat de verklaringen van de genoemde getuigen voldoende betrouwbaar zijn om tot het bewijs kunnen bijdragen.

Bij de beoordeling van de betrouwbaarheid - in objectieve zin - van deze getuigenverklaringen heeft het hof rekening gehouden met de in hoofdstuk 9.4 geformuleerde criteria zoals de toetsing aan objectieve, van elders verkregen informatie of gegevens zoals met betrekking tot de situatie ter plaatse; de consistentie van opeenvolgende, door de desbetreffende getuige afgelegde verklaringen; de overeenstemming van die verklaring(en) met hetgeen andere getuigen hebben verklaard en de plausibiliteit van de inhoud van de afgelegde verklaring(en).

De door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen worden (op onderdelen) ondersteund door onderdelen van de verklaringen van de andere genoemde getuigen, die elkaar aanvullen en versterken; noch in de wijze van waarneming, noch in de mate van consistentie op de voor het bewijs essentiële onderdelen zijn redenen gelegen om aan de accuratesse van die (onderdelen van die) verklaringen te twijfelen. De inhoud van de getuigenverklaringen geeft het hof geen aanleiding om aan de plausibiliteit ervan te twijfelen. Van overigens bijzondere omstandigheden, op grond waarvan de door andere verklaringen ondersteunde verklaringen van de desbetreffende getuige niet voor het bewijs bruikbaar zouden zijn is het hof niet gebleken.

Waar de getuigen de verdachte hebben aangewezen, hebben zij telkens verklaard dat de verdachte een voor hen bekende persoon was. Ofschoon een latere visuele identificatie gevoelig is voor vergissingen, en daarom met voorzichtigheid dient te worden behandeld, zeker indien deze herkenning is gedaan onder moeilijke traumatische omstandigheden, ziet het hof geen aanleiding om die herkenning in dit geval (zondermeer) terzijde te schuiven.

Het hof ziet voorts in de persoon van de getuigen geen aanleiding om aan zijn of haar geloofwaardigheid en betrouwbaarheid te twijfelen. Feiten of omstandigheden die daarop een ander licht zouden kunnen werpen zijn het hof niet gebleken. Niet is gebleken dat de getuigen de verdachte kwaadwillig hebben aangewezen als een van de daders of daarvoor enig belang of motief hadden.

Ofschoon het hof heeft geconstateerd dat de diverse voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen (op onderdelen) tegenstrijdigheden bevatten, zijn die niet van zodanig doorslaggevend belang gebleken dat de desbetreffende verklaringen voor het bewijs buiten beschouwing dienden te blijven.

Voor zover al in de achtereenvolgende verklaringen van voornoemde getuigen enige inconsistenties aanwezig zijn, acht het hof die van ondergeschikt belang en wijst het hof voorts in het bijzonder - als plausibele oorzaak - op het tijdsverloop sedert de gebeurtenissen van 1994.

15.4 De eigen verklaring van de verdachte

De verdachte heeft bij voortduring enig aandeel in het hem tenlastegelegde feit ontkend. Het hof hecht geen geloof aan deze ontkenning. De gebezigde bewijsmiddelen rechtvaardigen buiten redelijke twijfel de bewezenverklaring.

16. Oorlogsmisdrijven

16.1 Wettelijke kader en volkenrechtelijke rechtsbronnen

De verdachte zijn diverse strafbare feiten tenlastegelegd, primair als onderdeel van oorlogsmisdrijven. Het hof sluit zich ter zake van het bij oorlogsmisdrijven toepasselijke wettelijke kader en de volkenrechtelijke rechtsbronnen, grotendeels aan bij het onderstaande juridische kader zoals dat ook door de rechtbank is vastgesteld.

Ten tijde van de tenlastegelegde feiten werden oorlogsmisdrijven onder andere in artikel 8 (oud) Wet Oorlogsstrafrecht (WOS) strafbaar gesteld. Artikel 8 (oud) WOS luidde toen:

Artikel 8 (oud) WOS is met ingang van 1 oktober 2003 vervangen door de artikelen 5, 6 en 7 van de Wet Internationale Misdrijven (WIM). Er heeft zich derhalve een verandering van wetgeving voorgedaan. Ingevolge het bepaalde in artikel 1 lid 2 van het Wetboek van Strafrecht, dat uitdrukking geeft aan de erkenning van het legaliteitsbeginsel voor het (materiële) strafrecht, dient het hof te onderzoeken of sprake is van een gewijzigd inzicht van de wetgever in de strafwaardigheid van de in dit kader relevante gedraging. Indien dat het geval is, dient het hof vast te stellen welke strafbepaling voor de verdachte een gunstiger bepaling oplevert.

De wetgever heeft in de WIM gekozen voor een hercodificatie van de strafbaarstelling van oorlogsmisdrijven. In plaats van een ruime en open geformuleerde strafbepaling waarin artikel 8 (oud) WOS rechtstreeks verwees naar het humanitair oorlogsrecht dat zowel geschreven als ongeschreven bronnen omvat128, is in de WIM gekozen voor een gespecificeerde uitwerking van de verschillende misdrijven. Artikel 5 WIM betreft de strafbaarstelling van de oorlogsmisdrijven gepleegd in een internationaal gewapend conflict, artikel 6 WIM de oorlogsmisdrijven gepleegd in een niet-internationaal gewapend conflict, artikel 7 WIM fungeert in navolging van de WOS als een 'vangnetbepaling', waarin overige schendingen van het internationaal humanitair oorlogsrecht worden strafbaar gesteld.129 In artikel 7 WIM is de terminologie van artikel 8 WOS 'wetten en gebruiken van oorlog' overgenomen.130 Blijkens de wetsgeschiedenis van de WIM wordt de nationale rechter aangespoord zich voor wat betreft het juridische kader in belangrijke mate te laten leiden door de rechtspraak van de internationale gerechten.131 Ook het hof zal voor de beoordeling van dit wettelijk kader en de rechtsbronnen aansluiting zoeken bij deze rechtspraak, die immers een (belangrijke) indicatie vormt van de ontwikkeling hierover in het internationaal gewoonterecht.

De hercodificatie komt niet voort uit een gewijzigd inzicht van de wetgever omtrent de strafwaardigheid van de in dit kader relevante strafbaar gestelde gedragingen, dat tot toepassing van artikel 1 lid 2 van het Wetboek van Strafrecht aanleiding zou geven. Dit gewijzigd inzicht kan ook niet worden afgeleid uit de strafbedreiging, waarin de WIM voor wat betreft oorlogsmisdrijven niet wezenlijk verschilt van de WOS en aansluiting is gezocht bij in de WOS aanwezige strafverzwaringsgronden.132

Ook in uitspraken van de rechtbank 's-Gravenhage en van dit gerechtshof is reeds vastgesteld dat artikel 1 lid 2 van het Wetboek van Strafrecht geen toepassing vindt.133 Het hof acht derhalve artikel 8 (oud) WOS van toepassing.

De directe aanleiding voor de strafbaarstelling van oorlogsmisdrijven in de WOS begin jaren vijftig vormden de vier Verdragen Geneve van 12 augustus 1949. In deze verdragen staan centraal de verschillende categorieën van beschermde personen. Deze categorieën zijn respectievelijk gewonden en zieken zich bevindende bij de strijdkrachten te velde (Verdrag I), gewonden, zieken en schipbreukelingen van de strijdkrachten ter zee (Verdrag II), krijgsgevangenen (Verdrag III) en burgers in oorlogstijd (Verdrag IV).134

De wetgever zag in de in die Verdragen vervatte verplichtingen tot strafbaarstelling en vervolging van ernstige schendingen van die Verdragen 'een dringende reden om thans tot een definitieve wettelijke regeling te komen'.135 Gekozen is, zoals volgt uit het vorenoverwogene, voor een verwijzing naar 'wetten en gebruiken van oorlog'. In de memorie van toelichting wordt vermeld dat hieronder wordt verstaan:

"Het delict in het eerste lid van artikel 8 omschreven, is het zich schuldig maken aan schending van de wetten en de gebruiken van de oorlog. Deze bepaling verwijst derhalve rechtstreeks naar het oorlogsrecht, niet alleen naar het geschreven oorlogsrecht, dat in internationale overeenkomsten is neergelegd, doch ook naar het internationaal gewoonterecht, voor zover op oorlog betrekking hebbende."136

De formulering van artikel 8 lid 1 (oud) WOS verwijst de rechter naar een veelvoud van mogelijk toepasselijke bronnen, zonder nadere specificatie. Van de rechter wordt verlangd dat hij zich voor de toepassing van de delictsomschrijvingen van artikel 8 (oud) WOS oriënteert op het internationale recht en de internationale rechtspraak zoals die zich met name heeft gevormd na de Tweede Wereldoorlog.137

Het begrip 'de wetten en gebruiken van oorlog' verwijst, zoals overwogen, naar onder andere de hiervoor genoemde vier Geneefse Verdragen maar ook naar de daarbij behorende, later tot stand gekomen Aanvullende Protocollen I en II daterend van 8 juni 1977.138

[1.] In geval van een gewapend conflict op het grondgebied van één der Hoge Verdragsluitende partijen, hetwelk geen internationaal karakter draagt, is ieder der Partijen bij het conflict gehouden ten minste de volgende bepalingen toe te passen:

De Aanvullende Protocollen I en II vullen een aantal hiaten op in de Geneefse Verdragen. Het Aanvullend Protocol I doet dit voor internationale gewapende conflicten, het Aanvullend Protocol II voor niet-internationaal gewapende conflicten. Doelstelling van het Aanvullend Protocol II is de (verdere) verbetering van de bescherming van de burgers en anderen die niet (meer) deelnemen aan de gewapende strijd.

Artikel 1 Aanvullend Protocol II, dat de reikwijdte van dit Protocol bepaalt, luidt als volgt (in de Nederlandse vertaling):

Artikel 4 Aanvullend Protocol II luidt als volgt (in de Nederlandse vertaling):

Gemeenschappelijk artikel 3 is aanwezig in alle vier de Geneefse Verdragen, met dezelfde inhoud en de materiële inhoud van deze bepaling is van toepassing qua gewoonterecht, zowel op de interne als ook op de internationale conflicten. Ofschoon Aanvullend Protocol II als geheel nog niet kan worden beschouwd integraal deel uit te maken van het internationaal gewoonterecht, vormen veel van de bepalingen ervan wel een weerspiegeling van het gewoonterecht en worden deze beschouwd als een bevestiging van de bestaande gewoonterechtelijke regels.141

Met betrekking tot de relatie tussen Gemeenschappelijk artikel 3 en het Aanvullend Protocol II overweegt het hof voorts dat het Aanvullend Protocol II vooral bedoeld was om de positie en de bescherming van burgers tijdens de interne gewapende conflicten te verbeteren door het ontwikkelen en aanvullen van Gemeenschappelijk artikel 3 zonder wijziging van de bestaande voorwaarden van de toepassing van deze bepaling. In de praktijk heeft het Aanvullend Protocol II de bescherming van de Conventies van Genève verder uitgebreid en uitgewerkt.142 Het protocol was niet bedoeld om de autonomie van het regime van Gemeenschappelijk artikel 3 te verminderen noch de voorwaarden voor de toepassing van Gemeenschappelijk artikel 3, noch de reikwijdte van de bescherming ervan werden gewijzigd door Aanvullend Protocol II.

16.2 Individuele strafrechtelijke aansprakelijkheid

Het hof merkt allereerst op dat uit de delictsomschrijving van de in deze strafzaak telkens primair tenlastegelegde feiten voortvloeit dat hij die zich, als dader of als mededader, schuldig maakt aan schending van de wetten en gebruiken van de oorlog, krachtens conventioneel geschreven oorlogsrecht, zoals dat voortvloeit uit de diverse verdragen of internationaal gewoonterecht, individueel strafrechtelijk aansprakelijk kan worden gehouden voor oorlogsmisdrijven.

Voorts levert niet elke schending van de wetten en gebruiken van oorlog, - het humanitair oorlogsrecht -, een oorlogsmisdrijf op. Alleen ernstige schendingen ('serious violations') van het humanitair oorlogsrecht worden in het internationale recht bedreigd met individuele strafrechtelijke aansprakelijkheid. Aangenomen moet worden dat de wetgever de strafbaarstelling van artikel 8 WOS (oud) tot die ernstige schendingen van het oorlogsstrafrecht heeft willen beperken.

Zoals hiervoor reeds werd overwogen dient de Nederlandse rechter zich voor het trekken van de grenzen van strafrechtelijke aansprakelijkheid te oriënteren op het internationale recht. Derhalve zal het hof moeten onderzoeken of de aan de verdachte verweten gedragingen te gelden hebben als ernstige schendingen van het humanitair oorlogsrecht en (derhalve) strafbaar zijn 'according to general principles of law recognized by the community of nations'144

Een schending is ernstig indien daardoor elementaire humanitair-rechtelijke normen, zoals die zijn vastgelegd in verdragen of onderdeel uitmaken van het internationaal gewoonterecht, worden geschonden en de schending ernstige gevolgen heeft voor het slachtoffer.145Aan deze eis is voldaan indien de gedraging die het humanitaire recht schendt beschermde personen of goederen in gevaar brengt of in strijd is of een schending inhoudt van regels die belangrijke waarden beschermen.146 De ernstige inbreuken van de bepalingen van de Geneefse Verdragen zorgen voor universele rechtsmacht over zulke schendingen en impliceren, tegelijkertijd, een plicht van de staten om dergelijke ernstige schendingen te vervolgen of om vermeende oorlogsmisdadigers uit te leveren. Indien tenslotte een ernstige schending wordt geconstateerd, dan resulteert dit in individuele strafrechtelijke aansprakelijkheid naar internationaal recht.147

Traditioneel is de notie van oorlogsmisdaden beperkt tot internationaal gewapende conflicten. In het licht van het intern karakter van het gewapend conflict in Rwanda, is evenwel besloten om het ICTR jurisdictie te geven over schendingen van het humanitair recht in een niet-internationaal gewapend conflict. En hoewel de Statuten van het Joegoslavië-tribunaal (hierna: ICTY148) niet uitdrukkelijk voorzien in rechtsmacht over de schendingen van het humanitaire recht begaan in niet-internationaal gewapend conflict, blijkt uit de jurisprudentie van dit tribunaal dat schendingen van het humanitair recht in het kader van niet-internationaal gewapende conflicten eveneens kunnen leiden tot individuele strafrechtelijke aansprakelijkheid krachtens het internationale recht. In de richtinggevende uitspraak in de zaak Tadic, heeft de Appeals Chamber van het ICTY geoordeeld dat onder het gewoonterecht vele regels van het humanitair recht die van toepassing zijn op internationale gewapende conflicten tevens gelden voor niet-internationale gewapende conflicten.149 De vaststelling dat uit schendingen van het internationaal humanitair recht in niet-internationale gewapende conflicten individuele aansprakelijkheid voortvloeit op grond van gewoonterecht was gebaseerd op de overweging dat bestraffing van de daders nodig was om de handhaving van het humanitair recht te waarborgen.150

Hoewel Gemeenschappelijk artikel 3 van de Verdragen van Geneve minimumregels vaststelt die gelden voor gewapende conflicten met een niet-internationaal (intern) karakter, die later werden uitgebreid door het Aanvullend Protocol II, bevat deze bepaling geen expliciete verwijzing naar de strafrechtelijke aansprakelijkheid wegens schending van de bepalingen ervan. Desondanks voldoen ernstige schendingen van de in Gemeenschappelijk artikel 3 vervatte verboden aan de eisen voor individuele strafrechtelijke aansprakelijkheid naar internationaal recht.151

De in Gemeenschappelijk artikel 3 en een aanzienlijk deel van de in het Aanvullend Protocol II vervatte normen hebben zich ontwikkeld tot internationaal gewoonterecht waarvan ernstige schendingen kunnen worden beschouwd als een oorlogsmisdrijf. Uit een onderzoek van het Internationale Rode Kruis naar het bestaan en de inhoud van gewoonterechtelijk oorlogsrecht, volgt verder dat gewoonterechtelijke regels, waarvan ernstige schending beschouwd moet worden als oorlogsmisdrijf - voor wat betreft een niet-internationaal gewapend conflict - kunnen worden vastgesteld op basis van de inhoud van Gemeenschappelijk artikel 3 en het Aanvullend Protocol II. Volgens de Internationale Rode Kruis-studie hebben deze verdragen zich, als het gaat om oorlogsmisdrijven, voor een aanzienlijk deel ontwikkeld tot gewoonterecht.156 Verder worden schendingen van het humanitair recht, die in het Statuut van Rome inzake het Internationaal Strafhof zijn gecodificeerd als oorlogsmisdrijven in een niet-internationaal gewapend conflict, gezien als basis voor gewoonterechtelijke normen.157

Op basis van het overwogene komt het hof tot de slotsom dat de personen die verantwoordelijk zijn voor de schendingen van het humanitair oorlogsrecht, zoals neergelegd in de tenlastegelegde Gemeenschappelijk artikel 3, het Aanvullend Protocol II en in het internationaal gewoonterecht, tijdens de gebeurtenissen op het Rwandese grondgebied in 1994, individueel strafrechtelijk aansprakelijk zijn naar internationaal recht en derhalve kunnen worden onderworpen aan rechtsvervolging.

16.3 Vereisten voor oorlogsmisdrijven in een niet-internationaal gewapend conflict

16.3.1 Gewapend conflict

Ingevolge de vaste jurisprudentie van de internationale ad hoc tribunalen159 is er sprake van een gewapend conflict wanneer er toevlucht wordt genomen tot gewapend geweld tussen staten of wanneer er sprake is van langdurige gewapend geweld tussen overheidsinstanties en georganiseerde gewapende groepen of tussen deze groepen binnen een staat.160 In deze definitie wordt onderscheid gemaakt tussen internationaal gewapende conflicten aan de ene kant (gewapend geweld tussen twee of meer staten) en de niet-internationaal (intern) gewapende conflicten aan de andere kant (gewapend geweld tussen strijdkrachten van een staat en dissidente strijdkrachten of andere georganiseerde gewapende groepen of tussen deze groepen binnen de staat).161

De definitie van een intern gewapend conflict focust zich op twee aspecten van het (interne) conflict: a) de intensiteit en de duur van de vijandelijkheden en b) de mate van organisatie van de strijdende partijen.162

De beoordeling van de vraag of de vijandelijkheden van voldoende intensiteit zijn om te kunnen spreken van een gewapend conflict is niet afhankelijk van de subjectieve beoordeling en evaluatie van de partijen van het conflict, maar van het objectieve en feitelijke niveau van het geweld dat wordt gebruikt in de confrontatie tussen de strijdende partijen:

"the ascertainment of the intensity of a non-international conflict does not depend on the subjective judgment of the parties in the conflict. [...] If the application of international humanitarian law depended solely on the discretionary judgment of the parties to the conflict, in most cases there would be a tendency for the conflict to be minimized by the parties thereto." 163

Voorts moeten de bij het conflict betrokken partijen een minimale graad van organisatie en samenhang hebben die hen als zodanig in staat stellen om militaire operaties te plannen en uit te voeren en discipline op te leggen binnen hun gelederen.164 In het bijzonder moeten de troepen in alle gevallen onder verantwoordelijk bevel staan ??en in staat zijn om aan de minimale normen van het humanitair recht te voldoen:

"An armed conflict is distinguished from internal disturbances by the level of intensity of the conflict and the degree of organization of the parties to the conflict".165

In de zaak Limaj overwoog de Trial Camber van het ICTY dat een zekere mate van organisatie door de partijen zal volstaan om het bestaan van een gewapend conflict vast te stellen. Deze graad hoeft volgens de Trial Chamber niet hetzelfde te zijn als die welke vereist is voor de vaststelling van de verantwoordelijkheid van leidinggevenden voor de handelingen van hun ondergeschikten binnen de organisatie.166

In geval van een intern gewapend conflict hoeven geen van de bij het conflict betrokken partijen overigens de legitieme autoriteiten te vertegenwoordigen. Evenmin is het noodzakelijk dat een van de partijen bij het conflict de controle uitoefent over een (aanzienlijk) deel van een grondgebied, ofschoon dit feit relevant zou kunnen zijn voor de vaststelling dat de vijandelijkheden inderdaad meer zijn dan louter banditisme of opstand. Gevallen van banditisme, ongeorganiseerde en kortstondige opstand of terroristische activiteiten zijn immers niet onderworpen aan het internationaal humanitair recht.167

Voorzover het de toepassing van de wetten van de oorlog betreft, strekt de temporele en de geografische reikwijdte van zowel de interne als internationale gewapende conflicten zich verder uit dan de exacte tijd en plaats van de vijandelijkheden.168 Zo is voor de beantwoording van de vraag of er sprake is van een gewapend conflict, niet doorslaggevend dat wordt vastgesteld dat er een gewapend conflict is 'op iedere vierkante centimeter van het gebied' waar zich de militaire activiteiten afspelen. In de zaak Kunarac heeft de Appeals Chamber van het ICTY het aldus overwogen:

"The state of armed conflict is not limited to the areas of actual military combat but exists across the entire territory under the control of the warring parties."169

Met andere woorden: zodra er is vastgesteld dat de verweten gedragingen hebben plaatsgevonden binnen het grondgebied waarover een van de strijdende partijen bij het conflict controle heeft (gehad), zullen de wetten en gebruiken van de oorlog in principe gelden voor het gehele grondgebied van de strijdende partijen, ongeacht of er op dat moment en op die plaats feitelijke gevechtshandelingen plaatsvonden. Deze wetten en gebruiken van oorlog blijven in dat geval van toepassing tot een algemene vredesregeling is bereikt, of in het geval van interne gewapende conflicten, tot een vreedzame oplossing is bereikt.170

16.3.2 Nexus tussen strafbaar feit en gewapend conflict

Het hof stelt voorop dat niet alle misdrijven die zijn gepleegd tijdens een gewapend conflict tevens oorlogsmisdrijven zijn. Wil er sprake zijn van een oorlogsmisdrijf dan moet het tenlastegelegde misdrijf tevens in voldoende nauwe relatie staan ('a clear nexus') tot het gewapend conflict.171Deze nauwe relatie tussen gewapend conflict en criminele handelwijze van de pleger, de nexus, onderscheidt oorlogsmisdrijven van 'gewone' commune misdrijven gepleegd tijdens - maar niet verband houdende met - een gewapend conflict.

Oorlogsmisdaden hoeven evenwel niet zo verweven te zijn met de oorlog dat wanneer identiek crimineel gedrag zich zou hebben voorgedaan in vredestijd, dergelijke strafbare feiten niet kunnen worden beschouwd als oorlogsmisdaden begaan ten tijde van de oorlog.172 De strafbaarheid van de oorlog overlapt een veel met vredestijd criminaliteit en veel van die handelingen die in aanmerking zouden komen als oorlogsmisdrijven (zoals moord en verkrachting) zouden vaak te kwalificeren zijn als binnenlandse strafbare feiten, indien begaan in vredestijd, zodat het feit dat bepaalde handelingen of gedragingen kunnen vallen in een categorie niet uitsluit dat ze ook zou vallen in de andere.

De Appeals Chamber van het ICTR heeft in de zaak Rutaganda de contouren van de ondergrens van de nexus als volgt geschetst:

"It is only necessary to explain two matters. First, the expression under the guise of the armed conflict" does not mean simply at the same time as an armed conflict" and/or "in any circumstances created in part of the armed conflict". For example, if a non-combatant takes advantage of the lessened effectiveness of the police in conditions of disorder created by an armed conflict to murder a neighbour he has hated for years, that would not, without more, constitute a war crime under Article 4 of the Statute."173

Na te hebben verduidelijkt dat een oorlogsmisdrijf in nauw verband moet staan tot de vijandelijkheden ('closely related to the hostilities')174, heeft de Appeals Chamber van het ICTY in de gezaghebbende uitspraak over het nexus-vereiste overwogen dat, in de concrete omstandigheden, de volgende beginselen dienen te worden toegepast:

"57. There is no necessary correlation between the area where the actual fighting is taking place and the geographical reach of the laws of war. The laws of war apply in the whole territory of the warring states or, in the case of internal armed conflicts, the whole territory under the control of a party to the conflict, whether or not actual combat takes place there, and continue to apply until a general conclusion of peace or, in the case of internal armed conflicts, until a peaceful settlement is achieved. A violation of the laws or customs of war may therefore occur at a time when and in a place where no fighting is actually taking place. As indicated by the Trial Chamber, the requirement that the acts of the accused must be closely related to the armed conflict would not be negated if the crimes were temporally and geographically remote from the actual fighting. It would be sufficient, for instance, for the purpose of this requirement, that the alleged crimes were closely related to hostilities occurring in other parts of the territories controlled by the parties to the conflict.

58. What ultimately distinguishes a war crime from a purely domestic offence is that a war crime is shaped by or dependent upon the environment - the armed conflict - in which it is committed. It need not have been planned or supported by some form of policy. The armed conflict need not have been causal to the commission of the crime, but the existence of an armed conflict must, at a minimum, have played a substantial part in the perpetrator's ability to commit it, his decision to commit it, the manner in which it was committed or the purpose for which it was committed. Hence, if it can be established, as in the present case, that the perpetrator acted in furtherance of or under the guise of the armed conflict, it would be sufficient to conclude that his acts were closely related to the armed conflict. The Trial Chamber's finding on that point is unimpeachable.

59. In determining whether or not the act in question is sufficiently related to the armed conflict, the Trial Chamber may take into account, inter alia, the following factors: the fact that the perpetrator is a combatant; the fact that the victim is a non-combatant; the fact that the victim is a member of the opposing party; the fact that the act may be said to serve the ultimate goal of a military campaign; and the fact that the crime is committed as part of or in the context of the perpetrator's official duties."175

Uit de jurisprudentie van de ad hoc tribunalen blijkt overigens dat het gewapende conflict niet de oorzaak hoeft te zijn van het plegen van het misdrijf om dit als een oorlogsmisdaad te kunnen kwalificeren177, ofschoon het gewapende conflict een substantieel aandeel moet hebben gehad in de mogelijkheid van de dader om het strafbare feit te plegen, zijn beslissing daartoe, de wijze waarop of het doel waarvoor het strafbare feit is gepleegd.178

Ofschoon het plaatsvinden van daadwerkelijke gevechtshandelingen tijdens of in de buurt van het misdrijf een factor is die kan bijdragen om een nexus vast te stellen tussen de tenlastegelegde strafbare gedraging en het gewapend conflict, houdt het nexus-vereiste niet noodzakelijkerwijs een strikte geografische of temporele toevalligheid tussen de handelingen van de dader en het gewapend conflict in.179Om een misdrijf te kunnen kwalificeren als oorlogsmisdrijf hoeft het misdrijf hoeft niet te worden gepleegd terwijl er tegelijkertijd wordt gevochten door de partijen bij het conflict, noch hoeft het misdrijf te zijn begaan op de plaats waar de vijandelijkheden zich afspelen. Het is voldoende dat de handelingen van de verdachte voldoende nauw samenhangen met die vijandelijkheden c.q. het gewapend conflict als geheel, bijvoorbeeld omdat de onderliggende misdrijven mogelijk werden gemaakt door het gewapend conflict of er deel van uitmaakten.180

70. The foregoing observations demonstrate that a given municipality need not be prey to armed confrontation for the standards of international law to apply there."183

Het hof verwijst voorts naar de uitspraak van de Trial Chamber in de zaak Kunarac, waar het gerecht overwoog, zakelijk weergegeven, dat de handelingen van de dader (in casu verkrachting en andere vormen van seksueel geweld) nauw verwant waren aan het gewapend conflict, ondanks het feit dat de desbetreffende misdrijven waren begaan over een langere periode, inclusief de tijd waarin er helemaal geen militaire activiteiten hebben plaatsgevonden in de regio waar de misdrijven waren gepleegd. De Trial Chamber komt vervolgens tot de volgende vaststelling:

"Not only were the many underlying crimes made possible by the armed conflict, but they were very much a part of it".184

Anderzijds is het niet voldoende indien alleen kan worden vastgesteld dat het onderhavige misdrijf plaatsvond terwijl een gewapend conflict aan de gang was, of dat dit misdrijf kon worden gepleegd door de omstandigheden gecreëerd door het gewapende conflict.Voorwaarde blijft dat het crimineel gedrag plaatsvond in het kader van het gewapend conflict en daarmee kan worden geassocieerd.

Oorlogsmisdaden zijn voorts niet beperkt tot misdaden van een zuiver militaire aard. De categorie van oorlogsmisdaden is uitgebreid buiten de grenzen van de misdaden van militairen en andere gewapende groepen behorende tot de strijdende partijen. Dit impliceert met andere woorden, dat een oorlogsmisdaad in het algemeen kan worden gepleegd door zowel strijders als niet-strijders, zoals de Trial Chamber van het ICTY heeft overwogen in de zaak Vasiljevic:

"Although he did not take part in any fighting, the Accused was closely associated with Serb paramilitaries, his acts were all committed in furtherance of the armed conflict, and he acted under the guise of the armed conflict to commit the crimes which the Trial Chamber accepted to be committed." 185

Het hof overweegt tevens dat het nexus-vereiste van toepassing is op de handelingen van de verdachte (zoals feitelijk omschreven in de tenlastelegging) en de oorlog zelf, dat wil zeggen, de omstandigheden, de (feitelijke) gebeurtenissen, en de gevolgen die voortvloeien uit de gevechten tussen twee of meer partijen. Niet is vereist dat de dader op de een of andere manier moet worden gerelateerd of gekoppeld aan een van de partijen bij het conflict. In de zaak Akayesu overwoog de Appeals Chamber van het ICTR hierover als volgt:

"[The] nexus between violations and the armed conflict implies that, in most cases, the perpatrator of the crime will probably have a special relationship with one party to the conflict. However, such a relationship is not a condition precedent to the application of common Article 3 and, hence of Article 4 of the Statute."186

Tenslotte wijst het hof nog op het volgende. Zoals hiervoor reeds werd overwogen, is op het grondgebied van Rwanda in 1994 op honderdduizenden Tutsi's genocide gepleegd. Er kan sprake zijn van een nauwe relatie tussen het gewapend conflict en de genocide. Onder omstandigheden is het derhalve heel wel mogelijk dat de criminele handelingen van de verdachte, als onderdeel van de genocide, zelfs indien dit misdrijf onder het voorwendsel van een gewapend conflict wordt gepleegd, zowel zijn te kwalificeren als genocide en als een oorlogsmisdrijf.187Het een sluit het ander niet uit. Hierbij zal uiteraard dienen komen vast te staan dat de genocide gericht was tegen burgers die geassocieerd werden met de tegenovergestelde strijdende partij en dat het gewapende conflict tussen de strijdende partijen bescherming en rechtvaardiging voor de genocide vormde.188Dit is ook in lijn met de eerder aangehaalde uitspraak in de zaak Kunarac en het aldaar geformuleerde criterium dat: "if can be established (...) that the perpetrator acted in furtherance or under the guise of the armed conflict, it would be sufficient to conclude that his acts were closely related to the armed conflict."189

16.3.3 Beschermde personen als bedoeld in Gemeenschappelijk artikel 3

Het derde, ook nauw met de nexus standaard verbonden, element ter vaststelling van een oorlogsmisdrijf in een niet-internationaal gewapend conflict betreft het vereiste en dat het slachtoffer moet behoren tot een van de categorieën beschermde personen bedoeld in Gemeenschappelijk artikel 3.

'The purpose of the said provisions [Gemeenschappelijk artikel 3 en het Aanvullend Protocol II; toevoeging hof] is the protection of people as victims of internal armed conflicts, not the protection of peopleagainst crimes unrelated to the conflict, however reprehensible such crimes maybe.'190

De bescherming die wordt geboden door Gemeenschappelijk artikel 3 is in twee opzichten beperkt: in de eerst plaats is Gemeenschappelijk artikel 3 alleen van toepassing op een bepaalde categorie van interne vijandelijkheden en, anderzijds, beschermt het alleen bepaalde categorieën van slachtoffers van de oorlog, namelijk de categorie personen als omschreven in artikel 1 sub 1 van die bepaling. Met betrekking tot de eerste beperking, in Gemeenschappelijk artikel 3 is bepaald dat zij van toepassing is in geval van een gewapend conflict dat een niet-internationaal karakter draagt op het grondgebied van een der Hoge Verdragsluitende partijen.

De tweede beperking is gelegen in de categorie van personen die onder de bescherming vallen. Om door Gemeenschappelijk artikel 3 te worden beschermd moet het slachtoffer ofwel een burger zijn191of iemand die niet actief deelneemt aan de vijandelijkheden, met inbegrip van personeel van strijdkrachten dat de wapens heeft neergelegd, en zij die buiten gevecht zijn gesteld door ziekte, verwonding, gevangenschap of enige andere oorzaak. In de zaak Tadic heeft de Appeals Chamber van het ICTY in die zin overwogen dat Gemeenschappelijk artikel 3: 'embraces, at least, all of those protected under the grave breaches regime applicable to conflict of an international character: civilians, prisoners of war, wounded and sick members of the armed forces at sea".192

Gemeenschappelijk artikel 3 is dus bedoeld voor al diegenen die zich op het grondgebied van de staat waar het conflict plaatsvindt bevinden, met uitzondering van strijders die op dat moment vechten tot hun gevangenneming en burgers die direct deel te nemen aan de vijandelijkheden en die daardoor hun privileges vergroten.

Alhoewel het gebruik van geweld door burgers om zich te verdedigen tegen de onrechtmatige aanval of plunderingen, verkrachtingen en moord door plunderende soldaten of andere deelnemers aan de strijd ertoe zou kunnen leiden dat de vereiste drempel van door de handeling toegebrachte schade aan personen (dood, verwonding of vernietiging) wordt overschreden, is het uitdrukkelijk niet de bedoeling om een van de partijen bij het conflict te steunen tegen de andere. Indien individuele zelfverdediging tegen verboden geweld zou inhouden dat je niet meer beschermd wordt tegen een directe aanval zou dit immers de (absurde) consequentie hebben dat daardoor een eendere onrechtvaardige aanval gelegitimeerd wordt.

Daarom kan het gebruik van noodzakelijk en proportioneel geweld in dergelijke situaties niet worden beschouwd als directe participatie aan het gewapend conflict.193

Indien dit wordt vergeleken met de categorieën van personen die worden beschermd door andere relevante wettelijke bepalingen, dan kan worden vastgesteld dat Gemeenschappelijk artikel 3, onder meer, al diegenen omvat die op basis van de Geneefse Conventies worden beschermd tegen ernstige inbreuken, alsmede zij die vallen onder de bescherming van Aanvullend Protocol II. Terwijl Gemeenschappelijk artikel 3 de categorie van beschermde personen limiteert, kan iedereen -strijder en niet-strijder- in principe aansprakelijk worden gesteld voor een ernstige schending van Gemeenschappelijk artikel 3. Dit artikel bevat in principe geen beperking van de categorieën van potentiële daders. Meer in het bijzonder is niet vereist dat de dader op enigerlei wijze gerelateerd is aan een van de partijen bij de gewapende conflicten (ook al is dat in de praktijk vaak het geval).194

17. Feitelijke vaststellingen door het hof

Met inachtneming van het vorenstaande en voorts op basis van de voorhanden zijnde bewijsstukken alsmede het onderzoek ter terechtzitting in hoger beroep, komt het hof tot de volgende feitelijke vaststellingen die tot de afzonderlijke bewezenverklaringen hebben geleid.

17.1 Individuele strafrechtelijke aansprakelijkheid

De verdachte en zijn mededaders hebben voorts de persoonlijke waardigheid aangerand van J.M. en W.B., hen onterend en vernederend behandeld. Gemeenschappelijk artikel 3, eerste lid, onder c en Aanvullend Protocol II artikel 4, tweede lid, sub e verbieden aanranding van de persoonlijke waardigheid, in het bijzonder vernederende en onterende behandeling. Uit het hiervoor genoemde onderzoek van het Internationale Rode Kruis blijkt dat dit verbod tevens behoort tot het gewoonterecht.196 Ook hier geldt dus dat dit ernstige schendingen zijn van het humanitair oorlogsrecht zoals neergelegd in alle in de tenlastelegging genoemde rechtsbronnen.

De verdachte c.s. hebben voorts J.M. en W.B. bedreigd met geweld tegen het leven in het bijzonder moord. Het 'dreigen met geweld' is - anders dan de in de vorige paragrafen besproken ernstige schendingen - niet vermeld als een verboden gedraging in Gemeenschappelijk artikel 3 en heeft ook niet te gelden als schending van een gewoonterechtelijke regel van humanitair oorlogsrecht.197 Deze gedraging is echter op grond van artikel 4 lid 2 sub h Aanvullend Protocol II wel te allen tijde verboden. Dit verbod is in het Aanvullend Protocol II geplaatst in Deel II (menselijke behandeling) in het artikel dat ziet op fundamentele waarborgen. Deze gedraging is daarnaast zelfstandig strafbaar gesteld in artikel 4 sub h van het ICTR Statuut en bovendien - zoals hierboven reeds overwogen - verwijst artikel 4 van dit statuut ook naar het Aanvullend Protocol II.

Het hof is - evenals het openbaar ministerie198 - van oordeel dat dreiging met geweld een schending inhoudt van het Aanvullend Protocol II welke voldoende ernstig is om als oorlogsmisdrijf te gelden. Het betreft immers een schending van een humanitair rechtelijke regel, die is neergelegd in een verdrag dat ruim voor de bewezenverklaarde pleegperiode van toepassing was voor Nederland en Rwanda. De geschonden norm beschermt belangrijke waarden en de schending daarvan heeft grote consequenties gehad voor de slachtoffers, zoals ook uit het onderzoek ter terechtzitting in hoger beroep is gebleken. Mitsdien is er sprake van een ernstige schending. Gelet ook op de strafbaarstelling in het Statuut van het ICTR resulteert een dergelijke schending in strafrechtelijke aansprakelijkheid naar internationaal recht.

De conclusie moet dus zijn dat alle vorenbedoelde door de verdachte gepleegde misdrijven, zowel die ten opzichte van de inzittenden van de ambulance, de Tutsi-burgers die zich bevonden op het Adventistencomplex, als die ten opzichte van J.M. en W.B., ernstige schendingen zijn van regels van humanitair oorlogsrecht welke resulteren in individuele strafrechtelijke aansprakelijkheid van de verdachte.

17.2 Bestaan en aard van het gewapend conflict

Het hof stelt, met de rechtbank, vast dat in de tenlastelegging omschreven periode (vanaf 6 april tot en met 17 juli 1994) op het grondgebied van Rwanda sprake was van een niet-internationaal gewapend conflict tussen de strijdkrachten van de regering FAR en de dissidente strijdkrachten van het RPF.199

De FAR was het regeringsleger, dat onder verantwoordelijk commando stond. Het RPF was eveneens een gestructureerd en gedisciplineerd leger dat stond onder een verantwoordelijk bevel van generaal Paul Kagame, het grondgebied van Rwanda gedeeltelijk beheerste en in staat was op een gecoördineerde wijze militaire operaties uit te voeren200en de verplichtingen van het humanitair oorlogsrecht zoals omschreven in Gemeenschappelijk artikel 3 en het eveneens toepasselijke Aanvullend Protocol II na te komen.201

De verdachte heeft ter terechtzitting in eerste aanleg van 13 oktober 2008 verklaard dat hij op de hoogte was van het bestaan van dit conflict. Voorts is voldoende aannemelijk geworden dat de regeringsstrijdkrachten controle hadden over het gebied waarbinnen de aan de verdachte in de tenlastegelegde periode verweten gedragingen vielen.

17.3 Nexus tussen het gewapend conflict en de strafbare feiten

Zoals hiervoor werd overwogen, hangt het antwoord op de vraag of de aan de verdachte tenlastegelegde en bewezenverklaarde feiten oorlogsmisdrijven waren voorts af van de beantwoording van de vraag of deze feiten een zodanig verband - als nexus aangeduid - hadden met het niet-internationaal conflict dat zij - ook - als oorlogsmisdrijven kunnen worden aangeduid. Uit het vorenoverwogene volgt dat bij het bepalen of de vereiste nauwe samenhang bestaat wordt in de vaste jurisprudentie van de Tribunalen, zoals die gevolgd is op de hiervoor aangehaalde richtinggevende uitspraak in de zaak Kunarac, als volgt tot uitdrukking gebracht:

"[T]he existence of an armed conflict must, at a minimum, have played a substantial part in the perpetrator's ability to commit it, his decision to commit it, the manner in which it was committed or the purpose for which it was committed. Hence, if it can be established, as in the present case, that the perpetrator acted in furtherance of or under the guise of the armed conflict, it would be sufficient to conclude that his acts were closely related to the armed conflict."202

De Appeals Chamber van het ICTY in de Kunarac-zaak liet hier nog aan voorafgaan:

" What ultimately distinguishes a war crime from a purely (cursivering hof) domestic offence is that a war crime is shaped by or dependent upon the environment - the armed conflict - in which it is committed."203

Verder is komen vast te staan dat het RPF werd geïdentificeerd met de Tutsi-minderheid in Rwanda en met leden van de politieke oppositie, zoals in het bijzonder ook naar voren komend in de onder het hoofdstuk Rwanda reeds eerder aangehaalde uitspraak van het ICTR in de zogeheten 'Mediatrial'205, alsmede in de uitspraak van het ICTR in de zaak Bagosora:206

"[t]he ongoing armed conflict between the Rwandan government forces and the RPF, which was identified with the Tutsi ethnic minority in Rwanda and many members of the political opposition, both created the situation and provided a pretext for the extensive killings and other abuses of members of the civilian population. The killings began within hours of the death of President Habyarimana and on the same day the active hostilities resumed between the RPF and government forces."

Het voortdurende gewapende conflict tussen de Rwandese regeringstroepen en het RPF, die werd geïdentificeerd met de Tutsi-minderheid in Rwanda, heeft de situatie gecreëerd en vormde voorwendsel voor de uitgebreide moordenpartijen en andere geweldplegingen van de burgerbevolking in Rwanda. Het moorden begon enkele uren na de dood van president Habyarimana en op dezelfde dag werden ook de strijd tussen het regeringsleger en het RPF hervat.210 Naar het oordeel van het hof staat voorts buiten kijf vast dat vanaf 6 april 1994 tot in ieder geval eind mei 1994 telkens sprake was van een van Hutu zijde gepleegde genocide op honderdduizenden Tutsi's. In de tenlasteleggingen en met betrekking tot de onderhavige feiten is (thans) geen verwijt opgenomen ten aanzien van enig genocidaal handelen van de verdachte. Dit sluit naar het oordeel van het hof evenwel niet uit dat het handelen van de verdachte wel als zodanig aangeduid had kunnen worden.

Voorts is voldoende komen vast te staan dat de door de verdachte en anderen gepleegde feiten uiting waren van een (georganiseerde) politiek van wijdverspreide en stelselmatige terreur of wederrechtelijk optreden tegen de bevolkingsgroep der Tutsi's op nationale, politieke, etnische, radicale of religieuze gronden.211 Een en ander vloeit voort uit de gebezigde bewijsmiddelen waaronder het OAU- rapport212, de diverse beslissingen van het ICTR, onder meer in de zaak tegen Karemera213 en in de Media-trial,214zoals ook hiervoor onder het hoofdstuk Rwanda vermeld. Het hof verwijst in dit verband bovendien naar de inhoud van de plea-agreement van Jean Kambanda, vanaf 8 april 1994 Eerste Minister van de interim regering van Rwanda, door deze op 28 april 1998 ondertekend, in het bijzonder de punten (i), (ii), (iii), (iv), (v), (vi), (vii) en (viii):215

"39. Together with his guilty plea, Jean Kambanda submitted to the Chamber a document entitled "Plea Agreement between Jean Kambanda and the OTP", signed by Jean Kambanda and his defence counsel, Oliver Michael Inglis, on 28 April 1998, in which Jean Kambanda makes full admissions of all the relevant facts alleged in the indictment. In particular:-

In de zaken Kayishema en Ruzindana stelde de Trial Chamber van het ICTR over de situatie in de prefectuur Kibuye verder onder meer vast dat massamoorden maanden van te voren waren voorbereid, dat burgemeesters lijsten van RPF-leden en aanhangers van de préfect stuurden en dat Kayishema, de préfect van Kibuye, een brief naar het Ministerie van Defensie stuurde om militaire hulp te vragen:221

"309. Evidence [...] shows that in Kibuye Prefecture the massacres were prearranged. For months before the commencement of the massacres, bourgemestres were communicating listst of suspected RPF members and supporters from their commune to the Prefect. [...] Another letter sent by Kayishema to the Minister of Defence requested military hardware and reinforcement to undertake clean-up efforts in Bisesero."

Zoals hiervoor voorts werd overwogen is uit het voor het bewijs gebezigde OAU-rapport alsmede uit het aangehaalde schriftelijke verslag van de deskundige Des Forges bovendien gebleken dat de Interahamwe, de jongerenbeweging van de MRND, nauw betrokken was bij gewelddadige acties tegen en aanvallen op Tutsi-burgers, die werden georganiseerd door de autoriteiten en uitgevoerd in samenwerking met soldaten. Vanaf 1992 werden bovendien door het leger, dat onder controle stond van Hutu-extremisten, militaire trainingen gegeven aan Interahamwe en werden onder hen wapens en munitie gedistribueerd.

In zijn hiervoor aangehaalde plea agreement heeft Jean Kambanda erkend dat de Interahamwe militaire trainingen kregen met als doel om de Interahamwe in te zetten bij de massamoorden en dat de regering wapens en munitie aan de milities distribueerde, wetende dat deze gebruikt zouden worden in de massamoorden.222 Hij heeft dit tegenover de rechter-commissaris met zoveel woorden herhaald.223In de hiervoor aangehaalde uitspraak in de zaak Kayishema en Ruzindana heeft de Trial Chamber vastgesteld dat er in het kader van het zelfverdedingsprogramma wapens werden uitgedeeld, waaronder alleen al 50.000 machetes.224Ook in Kibuye werd dit programma uitgevoerd.225

In de uitspraak van de Trial Chamber van het ICTR in de zaak Semanza226 werden voor de invulling van de nexus eveneens (en als verder bijkomende omstandigheden) de betrokkenheid van militairen, gendarmes, reservisten en Interahamwe bij de desbetreffende bloedbaden in aanmerking genomen, alsmede de omstandigheid dat de verdachte milities en soldaten naar de aanvallen vervoerde; dat de vluchtelingen hun toevlucht namen tot plekken die later werden aangevallen; dat de autoriteiten het gewapend conflict misbruikten om Tutsi's te vermoorden; dat de dader op sommige momenten met de aanvallers samenwerkte en dat zijn uitlatingen en vragen aan vluchtelingen verraden dat zijn gedrag te relateren is aan het conflict.

Voorts is op grond van diverse getuigenverklaringen, waaronder die van de getuige V.R., de conseiller van de secteur Mubuga, voldoende komen vast te staan dat ook de verantwoordelijke burgerlijke autoriteiten in de regio waar de verdachte woonde nauw betrokken waren bij de trainingen en activiteiten van de Interahamwe en anderen.231

De Trial Chamber van het ICTR heeft tevens vastgesteld dat de broer van de verdachte, O.R. samen met Clement Kayishema, de prefect van Kibuye, de gendarmerie, de politie en de Interahamwe en andere gewapende groepen naar Bisesero heeft gebracht en bevel heeft gegeven Tutsi's aan te vallen.232 Deze O.R. wordt ook door vele getuigen in de onderhavige strafzaak aangewezen als een van de leiders van de Interahamwe.233 De verdachte heeft voorts verklaard dat zijn broer tijdens de oorlog met een vuurwapen heeft gezien en dat hij vaak een vuurwapen in handen had.234

Uit getuigenverklaringen - naast de reeds bij de afzonderlijke feiten gebezigde - komt verder naar voren dat de verdachte en zijn broer, machetes uitdeelden235, dat in de winkel van de vader van de verdachte ook munitie en granaten werden verstrekt236, de verdachte bovendien toespraken hield, bij het huis van verdachtes ouders militairen, gendarmes en/of Interahamwe gehuisvest waren237.

Beide broers namen deel aan de aanval op 16 april 1994 op het Adventistencomplex, waarbij zij gewapend voorop gingen en aanwijzingen gaven, terwijl daarbij tevens militairen, gendarmes238, militieleden en/of Interahamwes en zelfs leden van de presidentiële garde aanwezig waren. Geconstateerd kan ook worden dat het leger en civiele autoriteiten en milities nauw samenwerkten bij de uitvoering van de genocide en dat de verdachte en zijn mededaders de radio propaganda niet alleen naspraken, maar er ook uitvoering aan gaven.

Het hof wijst voorts op de oprichting van de wegversperringen in Rwanda, die onder meer tot doel hadden vluchtende Tutsi's op te vangen en aansluitend te doden, zoals dat ook gebeurde bij de kort na 6 april 1994 door de verdachte en/of zijn broer opgerichte wegversperring in Mugonero. Dit roadblock werd onder meer bemand door militairen239 en het doel was de Tutsi's te identificeren en aansluitend werd er geweld tegen hen gebruikt. Ook hierbij was er sprake van een nauwe samenwerking met de burgerlijke autoriteiten, zoals burgemeester Sikubwabo die, blijkens de getuigenverklaringen, in het geval van het al-dan-niet doorgang verlenen aan het gezin B. door de verdachte om toestemming werd gevraagd. Voldoende is komen vast te staan dat de verdachte, hoewel zelf geen militair, zeggenschap had over de gang van zaken bij de wegversperring van Mugonero.

Op grond van al het hiervoor overwogene is het hof met het openbaar ministerie van oordeel dat kan worden vastgesteld dat de misdrijven, zoals bewezen verklaard, gepleegd konden worden door het ont- of bestaan van het zich destijds in Rwanda voordoende gewapende niet-internationaal conflict. Het conflict heeft, via medewerking van militairen, Interahamwe en burgerlijke autoriteiten, het uitdelen van wapens en het instellen van wegbarricades de door de verdachte met anderen gepleegde misdrijven aanzienlijk vergemakkelijkt.

Door het gewapend conflict en de gehanteerde propaganda konden de Tutsi slachtoffers eenvoudig vereenzelvigd worden met de vijand, te weten het RPF, werden geweldsplegers als de verdachte gemotiveerd om misdrijven tegen Tutsi's te plegen, konden zij hun gang gaan en kregen een vrijbrief de onderhavige misdrijven te plegen. Ook was het gewapend conflict van substantiële invloed op de beslissing van de verdachte en zijn mededaders om Tutsi's aan te vallen en op de mogelijkheid om dat te doen. Tevens werd het gewapend conflict gebruikt als voorwendsel of dekmantel voor de misdrijven tegen de Tutsi bevolkingsgroep.

Op grond van de vorenbedoelde feiten en omstandigheden is het hof van oordeel dat buiten redelijke twijfel is komen vast te staan dat de verdachte en zijn mededaders handelden ter bevordering van het gewapende conflict of onder het mom daarvan. Bijgevolg is eveneens voldoende komen vast te staan dat er sprake is van de vereiste nexus tussen het gewapende conflict en de aan de verdachte tenlastegelegde misdrijven. Niet alleen waren de afzonderlijk tenlastegelegde feitelijkheden mogelijk geworden door het gewapend conflict, ze waren ook onderdeel van dat conflict.

17.4 Aanval gericht tegen burgers

Naar het oordeel van het hof is eveneens komen vast te staan dat de inzittenden van de ambulance, de Tutsi's die na de dood van president Habyramana op 6 april 1994 naar het Adventistencomplex zijn gevlucht alsmede de familie B. allen burgers waren die op de vlucht waren voor de genocide danwel hulp boden aan hen die daarvoor vluchtten. Daar komt in het geval van de familie B. en de inzittenden van de ambulance bij dat op geen enkele wijze is gebleken dat zij gewapend waren. Ofschoon er aanwijzingen zijn dat Tutsi-vluchtelingen die hun toevlucht hadden genomen op Adventistencomplex, traditionele wapens gebruikten om zich te verdedigen tegen de herhaalde aanvallen van de verdachte en zijn mededaders, is naar het oordeel van het hof niet aannemelijk geworden dat het gebruik van rudimentaire defensieve wapens verandering brengt in de status van de slachtoffers. Zelfs indien degenen met traditionele wapens, die naar 's-hofs oordeel louter werden gebruikt om zichzelf en andere vluchtelingen te verdedigen, als strijders in de zin van de vorenbedoelde verdragen, dan zou hun eventuele aanwezigheid degenen die niet aan de strijd deelnamen hun beschermde status niet ontnemen.240

Niet is gebleken dat de vorenbedoelde burgers op enigerlei wijze deelnamen aan de vijandelijkheden tussen de FAR en het RPF. Het hof is derhalve van oordeel komt dat zij behoorden tot de personen aan wie Gemeenschappelijk artikel 3 en het Aanvullend Protocol II bescherming beogen te bieden.

17.5 Conclusie

Op grond van de bovenstaande feiten en omstandigheden is het hof van oordeel dat er in de tenlastegelegde periode sprake was van een intern gewapend conflict in Rwanda en dat dit gewapend conflict (tenminste) van substantiële invloed was op de mogelijkheid van de verdachte (en zijn mededaders) om de tenlastegelegde feiten, voor zover bewezenverklaard, te plegen, zijn beslissing om deze misdrijven te plegen, de manier waarop de misdrijven gepleegd werden of het doel waarvoor zij gepleegd werden. De slachtoffers van deze misdrijven behoorden voorts tot de categorie personen aan wie Gemeenschappelijk artikel 3 en het Aanvullend protocol II bescherming beogen te bieden. Het hof komt derhalve tot de conclusie dat buiten redelijke twijfel is komen vast te staan dat de verdachte zich ter zake van alle bewezenverklaarde feiten heeft schuldig gemaakt aan een oorlogsmisdrijf als bedoeld in artikel 8 (oud) WOS.

Nexus

Uit de door het hof voor het bewijs gebezigde verklaringen van de getuigen G. Ntakirutimana, M.M., I.S., I.M., M.B., A.N., J.K., in onderling verband en samenhang bezien, blijkt dat de Tutsi's uit de omgeving van Ngoma zich in de dagen die volgden op de dood van de president geconfronteerd zagen met Hutu's die hun huizen in brand staken, hun vee stalen of doodden en Tutsi's vermoordden. Vele Tutsi's zijn vervolgens op de vlucht geslagen en hebben hun toevlucht genomen tot het Adventistencomplex van Mugonero.

De verklaringen van deze getuigen omtrent de gebeurtenissen vanaf de dood van de president op 6 april 1994 tot de dag van de aanval op het Adventistencomplex op 16 april 1994, worden door de verdediging in zoverre niet betwist. Nu deze verklaringen elkaar over en weer ondersteunen en, voor zover daarvan sprake is, tevens in overeenstemming zijn met eerdere door de getuigen (elders) afgelegde verklaringen en/of andere objectieve informatiebronnen en het hof ook overigens niet is gebleken van feiten of omstandigheden die daarop een ander licht zouden kunnen werpen, acht het hof die verklaringen betrouwbaar, zodat ze kunnen bijdragen tot het bewijs van de nexus tussen het gewapend conflict en de handelingen van de verdachte.

Zoals hiervoor werd overwogen is het hof voorts van oordeel dat op basis van de voor het bewijs ten aanzien van feit 2 gebruikte getuigenverklaringen, elkaar ondersteunend, die door het hof eveneens betrouwbaar worden geacht, buiten redelijke twijfel is komen vast te staan dat de verdachte, in de tenlastegelegde zin, samen met anderen waaronder zijn broer O.R., op 16 april 1994 het Adventistencomplex van Mugonero heeft aangevallen, waar op dat moment grote aantallen Tutsi vluchtelingen aanwezig waren, ten gevolge waarvan (zeer) vele doden en gewonden zijn gevallen.

De getuigen V.R., Y.H., C.B., E.K., M.M., I.N., J.Nz. hebben voorts in de kern verklaard, zakelijk weergegeven, dat ook in de regio waar de verdachte woonde de verantwoordelijke burgerlijke autoriteiten nauw betrokken waren bij de trainingen en activiteiten van de Interahamwe en anderen, alsmede dat die autoriteiten betrokken waren bij het uitdelen van wapens. Een aantal getuigen heeft verklaard gezien te hebben dat ook de verdachte hierbij betrokken was. Het hof heeft deze verklaringen, voor zover hier relevant, eveneens voor het bewijs gebezigd. Het hof acht die verklaringen mede redengevend voor de vaststelling van de voor bewezenverklaring van oorlogsmisdrijven vereiste nexus.

Ook heeft hij gehoord dat Niyiteka samen met de Minister van Financiën Ndindabahizi wapens naar Sikubwabo heeft gebracht, zodat de conseilleur die verder kon uitdelen. Er werden wapens vóór en een week na de dood van de president gebracht. Er is volgens de getuige tussen 6 en 10 april 1994 een vergadering gehouden in het gemeentehuis van Gishyita waaraan Ndindabahiz en Eliezer Niyitegeka hebben deelgenomen. De getuige verklaart dat hij van de burgemeester tijdens een overleg heeft gehoord dat wapens geleverd zijn244.

De getuige kan zich herinneren dat Sikubwabo en Ruzindana op 11 april 1994 zijn gekomen en dat hij hem heeft horen zeggen dat de wapens uitgedeeld zullen worden in Munsenyi. De wapens waren geleverd bij het gemeentehuis. Ruzindana beschikte over wapens en hij verkocht die ook. Het waren de wapens die Eliezer en Ndindabahizi volgens de getuige hadden beloofd. Er waren ook voorlichtingen om mensen te vermoorden245.

Het hof acht de verklaring van de getuige V.R. voldoende betrouwbaar. De verklaring vindt steun in ander door het hof gebezigde bewijs, waaronder andere getuigenverklaringen en kan getoetst worden aan andere hiervoor aangehaalde (objectieve) bronnen van informatie. Dat de getuige heeft verklaard sommige informatie van anderen te hebben gehoord doet daar niet aan af. De getuige was immers zelf een hoge gezagsdrager in de tenlastegelegde periode. Hij was conseilleur en maakte als zodanig onderdeel uit van het sterk hiërarchisch gestructureerd en fijnmazig bestuursapparaat in Rwanda. Als conseilleur fungeerde hij als intermediair tussen de burgemeester en de burgers. Aangenomen mag worden dat hij goed op de hoogte was van wat er niet alleen binnen het bestuursapparaat besproken en besloten werd, maar ook wat er door de bevolking werd waargenomen.

De getuige kent de verdachte, en ook de verdachte weet wie deze getuige is, zoals hiervoor bij de bespreking van de verklaringen van deze getuige al is vermeld. Ook ten aanzien van deze onderdelen van de getuigenverklaringen ziet het hof geen aanleiding om die buiten beschouwing te laten. De verklaringen acht het hof voldoende betrouwbaar en zij worden door andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen ondersteund.

Het hof is van oordeel dat de verklaring van de getuige, met inachtneming van hetgeen eerder is overwogen met betrekking tot deze getuige in het hoofdstuk 'Nadere bewijsoverwegingen ten aanzien van de betrouwbaarheid van getuigenverklaringen inzake de vastgestelde feiten en omstandigheden' kan worden gebruikt als onderdeel van het bewijs voor de vaststelling van de nexus nu deze verklaring ook op dit punt voldoende steun vindt in andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen.

Het hof acht deze verklaring voldoende betrouwbaar nu de verklaring steun vindt in andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen en voorts consistent is aangezien de verklaring in overeenstemming is met hetgeen de getuige hierover eerder op 4 augustus 2006 bij de Nationale Recherche heeft verklaard.

De verklaring van deze getuige stemt in zoverre in hoofdlijnen overeen met andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen over de trainingen van Interahamwe en kan in zoverre worden gebruikt voor het bewijs.

Ofschoon uit het verhoor bij de rechter-commissaris niet helemaal duidelijk wordt hoe de getuige aan wetenschap komt omtrent de betrokkenheid van de locale autoriteiten zoals Sikubwabo en Kanyabungo en van O.R. als leider van de Interahamwe bij de door hem genoemde trainingen en schietlessen, vindt zijn verklaring anderzijds steun in andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen.

Naar het oordeel van het hof is deze verklaring voldoende betrouwbaar en wordt deze ook door andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen ondersteund. Aan die betrouwbaarheid doet niet af het enkele feit dat de getuige in zijn eerder op 11 november 2009 bij de Nationale Recherche afgelegde verklaring niet over militaire trainingen en schietlessen heeft verklaard. Het hof heeft evenmin nadere omstandigheden aannemelijk geacht op grond waarvan aan de betrouwbaarheid van deze onderdelen van de getuige-verklaring afbreuk zou worden gedaan.

De getuigen I.S., U.N., J.N. en D.N. hebben verklaard dat in het huis van verdachtes ouders militairen, gendarmes en/of Interahamwe gehuisvest waren.

Het hof is van oordeel dat de verklaringen van deze getuige op dit onderdeel voldoende betrouwbaar zijn, nu zij worden ondersteund door andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen en hij over de overnachting van militairen en Interahamwe bovendien eerder heeft verklaard bij de Nationale Recherche op 5 november 2009.

Dat de getuige in zijn eerdere op 3 juli en 4 juli 2007 bij het Parquet Général verklaring niets heeft verteld over de aanwezigheid van militairen en gendarmes in het huis van de verdachte, doet daaraan niet af. Ook de evidente inconsistenties in andere onderdelen van zijn verklaringen doen naar het oordeel van het hof niet beslissend af aan de betrouwbaarheid van de hier geciteerde passages, die immers duidelijk worden ondersteund door verschillende andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen.

Ook deze verklaring kan naar 's hofs oordeel bijdragen tot het bewijs op dit onderdeel, nu de verklaring steun vindt in andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen.

De door deze getuige afgelegde verklaring acht het hof, voor zover als bewijsmiddel gebezigd, voldoende betrouwbaar. Deze verklaring ondersteunt de andere door het hof voor het bewijs op dit onderdeel gebezigde verklaringen.

Slotsom ten aanzien van de getuigenverklaringen

Met inachtneming van de hiervoor gemaakte opmerkingen en, zo nodig, ter aanvulling op hetgeen hierover bij de afzonderlijke bespreking per feit omtrent de betrouwbaarheid van de desbetreffende getuigenverklaringen reeds is overwogen, is het hof van oordeel dat de verklaringen van de hiervoor genoemde getuigen voldoende betrouwbaar zijn en tot (het bewijs van) de vaststelling van het nexus-vereiste kunnen bijdragen.

Bij de beoordeling van de betrouwbaarheid - in objectieve zin - van deze getuigenverklaringen heeft het hof rekening gehouden met de in hoofdstuk 9.4 geformuleerde criteria zoals de toetsing aan objectieve, van elders verkregen informatie of gegevens zoals met betrekking tot de situatie ter plaatse; de consistentie van opeenvolgende, door de desbetreffende getuige afgelegde verklaringen; de overeenstemming van die verklaring(en) met hetgeen andere getuigen hebben verklaard en de plausibiliteit van de inhoud van de afgelegde verklaring(en).

De door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen worden (op onderdelen) ondersteund door onderdelen van de verklaringen van de andere genoemde getuigen, die elkaar aanvullen en versterken; noch in de wijze van waarneming, noch in de mate van consistentie op de voor het bewijs essentiële onderdelen zijn redenen gelegen om aan de accuratesse van die (onderdelen van die) verklaringen te twijfelen. De inhoud van de getuigenverklaringen geeft het hof geen aanleiding om aan de plausibiliteit ervan te twijfelen. Van overigens bijzondere omstandigheden, op grond waarvan de door andere verklaringen ondersteunde verklaringen van de desbetreffende getuige niet voor het bewijs bruikbaar zouden zijn is het hof niet gebleken.

19. Verweer bewijsuitsluiting

De stelling van de raadsman dat de verklaringen van de getuigen Y.H. en D.N. wegens strijd met artikel 6 van het Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en de fundamentele vrijheden (EVRM) gelegen in de omstandigheid dat deze getuigen niet door de verdediging kunnen worden ondervraagd, dient te worden uitgesloten van het bewijs vindt, in het bijzonder gelet op de omstandigheid dat deze niet meer traceerbaar waren en andere getuigen wel door de verdediging kunnen worden ondervraagd, geen steun in het recht.

20. Voorwaardelijk verzoek horen getuigen Y.H. en D.N.

De raadsman heeft bij pleidooi verzocht de getuigen Y.H. en D.N. te (doen) horen.

Het hof wijst dit verzoek af omdat zij - zoals hiervoor reeds overwogen - niet te traceren zijn en derhalve - indien al in leven - redelijkerwijs niet te verwachten is dat zij binnen aanvaardbare termijn gehoord kunnen worden.

21. Strafbaarheid van het bewezenverklaarde

21.1 Het bewezenverklaarde levert op:

Dagvaarding I, feit 1:

Medeplegen van schending van de wetten en gebruiken van de oorlog, terwijl het feit de dood van een ander tengevolge heeft en terwijl het feit uiting is van een politiek van stelselmatige terreur of wederrechtelijk optreden tegen een bepaalde groep van de bevolking, meermalen gepleegd;

Dagvaarding I, feit 2:

Medeplegen van schending van de wetten en gebruiken van de oorlog, terwijl het feit de dood tengevolge heeft en terwijl het feit geweldpleging met verenigde krachten tegen personen inhoudt en terwijl het feit uiting is van een politiek van stelselmatige terreur of wederrechtelijk optreden tegen een bepaalde groep van de bevolking, meermalen gepleegd

Dagvaarding I, feit 3:

Medeplegen van schending van de wetten en gebruiken van de oorlog, terwijl van het feit de dood van een ander te duchten is en terwijl het feit een onmenselijke behandeling inhoudt en terwijl het feit uiting is van een politiek van stelselmatige terreur of wederrechtelijk optreden tegen een bepaalde groep van de bevolking inhoudt, meermalen gepleegd

en

medeplegen van schending van de wetten en gebruiken van de oorlog, terwijl het feit uiting is van een politiek van stelselmatige terreur of wederrechtelijk optreden tegen een bepaalde groep van de bevolking inhoudt, meermalen gepleegd

21.2 Nadere overweging met betrekking tot bovenvermelde kwalificaties

22. Strafbaarheid van de verdachte

Er is geen omstandigheid aannemelijk geworden die de strafbaarheid van de verdachte uitsluit. De verdachte is dus strafbaar.

23. Strafmotivering

Het hof heeft de op te leggen straf bepaald op grond van de ernst van de feiten en de omstandigheden waaronder deze zijn begaan en op grond van de persoon en de persoonlijke omstandigheden van de verdachte, zoals daarvan is gebleken uit het onderzoek ter terechtzitting.

Daarbij heeft het hof in het bijzonder het volgende in aanmerking genomen.

Het hof heeft bewezen verklaard dat de verdachte, met anderen, voorop heeft gelopen bij de grootscheepse Hutu-aanval op het Adventistencomplex in de provincie (préfecture) Kibuye in Rwanda, op 16 april 1994, waar grote aantallen Tutsi-burgers, waaronder vrouwen en kinderen, hun toevlucht hadden genomen. Daarbij zijn talloze vluchtelingen, minstgenomen vele honderden, - vrijwel letterlijk - afgeslacht en gewond geraakt. Ook acht het hof bewezen dat de verdachte een vooraanstaande rol heeft gespeeld bij de aanhouding van een ambulance bij een opgerichte wegblokkering in Mugonero, de woonplaats van de verdachte, en een beslissende rol in het daarna vermoorden van Tutsi-inzittenden van die ambulance, waaronder (zeer) jonge kinderen, die op de vlucht waren voor het geweld tegen de Tutsi's. Bij diezelfde wegblokkering heeft de verdachte ook, zoals het hof bewezen acht, een beslissende rol gespeeld bij het aanhouden van een vluchtend gezin, met een baby van enkele maanden oud, waarna dat gezin met de dood is bedreigd en - in doodsangst - ernstig is vernederd. Ook deze beide gebeurtenissen vonden plaats in april 1994.

Het hof heeft vastgesteld dat de bewezen verklaarde feiten, gelet op de hiervoor besproken (oorlogs)omstandigheden waaronder de feiten zijn gepleegd, moeten worden gekwalificeerd als misdrijven die een schending inhouden van de wetten en gebruiken van de oorlog. Het gaat hierbij om ernstige schendingen van de materiële normen van het internationale humanitaire recht. Het betreft feiten, die tot de ernstigste misdrijven gerekend moeten worden die sedert de Tweede Wereldoorlog door de Nederlandse strafrechter in Nederland zijn berecht.

Bij het bepalen van de strafmaat heeft allereerst deze uitzonderlijke ernst van de bewezenverklaarde feiten als uitgangspunt te gelden.

Het hof geeft zich bij de strafoplegging rekenschap van de algemene strafdoelen, zoals de vergelding in de context van de feiten, de algemene afschrikking en het mogelijke gevaar van herhaling van het plegen van misdrijven.

Bij het bepalen van een straf dient voorts een afweging plaats te vinden, in strafverzwarende of strafmatigende zin, van alle relevante bijzondere omstandigheden van het geval, de vorm en mate van deelneming van de verdachte aan de bewezenverklaarde feiten en van zijn bijzondere persoonlijke omstandigheden. Zo mogelijk dient aansluiting te worden gevonden bij aan anderen in min of meer vergelijkbare gevallen opgelegde straffen.

Het openbaar ministerie heeft gevorderd dat het hof aan de verdachte een levenslange gevangenisstraf zal opleggen.

Het hof heeft zich rekenschap gegeven van de verschillende uitspraken van - met name - het ICTR in zaken die eveneens betrekking hadden op (oorlogs)misdrijven gepleegd tijdens de genocide in 1994 in Rwanda, alsmede soortgelijke uitspraken van gerechten in onder andere België, Finland, de Verenigde Staten en Zwitserland. Ook op Nederlandse jurisprudentie in zaken waarin vergelijkbare misdrijven zijn tenlastegelegd en bewezen verklaard heeft het hof bij de beoordeling van deze zaak acht geslagen.

Het hof heeft bij de straftoemeting de volgende bijzondere omstandigheden in aanmerking genomen.

De bewezenverklaarde feiten hebben gruwelijk leed toegebracht aan veel slachtoffers, die veelal pijnlijk ter dood zijn gebracht, en onvoorstelbaar leed berokkend aan nabestaanden. Velen daarvan lijden nog, en te vrezen valt onherstelbaar, aan traumatische herinneringen en aan de gevolgen van de bewezenverklaarde gebeurtenissen. Door ter zitting van het hof verschenen benadeelde partijen zijn voorbeelden daarvan beeldend en indringend naar voren gebracht.

De verdachte was al in 1994 een - zeker in vergelijking tot zijn gemeenschapsgenoten -ontwikkelde en intelligente man, die zich rekenschap kon geven van de ernst en de consequenties van de gebeurtenissen in Rwanda in die periode en die de in die tijd opzwepende Hutu-propaganda had moeten kunnen relativeren. Dat heeft hij niet gedaan. Integendeel, voor het hof staat buiten kijf dat de verdachte bij de bewezenverklaarde gebeurtenissen, met anderen, een belangrijke rol heeft gespeeld. Hij heeft anderen mee aangezet tot het (mede)plegen van ernstige misdrijven, zoals met name blijkt uit zijn rol bij de moord op de inzittenden van de ambulance uit Kibingo en veel getuigen verklaren dat hij vooropliep bij de aanval op het Adventistencomplex, waarbij hij ook zelf een vuurwapen hanteerde. Hij heeft zich in de korte periode in april 1994 aan meerdere zeer ernstige feiten schuldig gemaakt.

De verdachte heeft vóór en tijdens het onderzoek ter terechtzitting, zowel in eerste aanleg als in hoger beroep, volgehouden dat hij ten onrechte wordt beschuldigd van de tenlastegelegde feiten. Op de vele naar voren gebrachte belastende verklaringen heeft hij evenwel geen enkele plausibele reactie gegeven, anders dan ongeloofwaardige beschrijvingen van zijn doen en laten tijdens die - ook in Mugonero - buiten redelijke twijfel bijzonder heftige gebeurtenissen. De verdachte moet - zijn verklaring volgend - ongeveer de enige in de streek zijn geweest aan wie de uitzonderlijk gewelddadige gebeurtenissen in april 1994 nauwelijks zijn opgevallen. Het hof acht dit volstrekt ongeloofwaardig.

Het hof heeft in dit verband ook de stellige indruk gekregen dat de verdachte vooral blijft volharden in zijn standpunt dat de slachtoffers in feite hun lot zouden hebben verdiend, zoals moet worden afgeleid uit zijn verklaring ter terechtzitting in eerste aanleg, dat "mensen zich ook moeten afvragen wat de Tutsi heeft gedaan om de dood te verdienen", een verklaring waarop hij in hoger beroep niet is teruggekomen.

De ter zitting in eerste aanleg en in hoger beroep verschenen spreekgerechtigden, waaronder slachtoffers, heeft hij zo goed als genegeerd. Op verschillende over hem afgelegde getuigenissen heeft hij niet of nauwelijks gereageerd, hoewel die getuigenissen om een verklaring schreeuwden. Ook in meer algemene zin heeft de verdachte vrijwel geen compassie getoond met het lot van de Tutsi's, hetgeen het hof hem ernstig aanrekent.

Uit de bewezenverklaarde feiten en in aanmerking genomen omstandigheden kan niet anders worden afgeleid dan dat de verdachte heeft gehandeld in een toen bewust uitgevoerd, genocidaal patroon, in samenwerking met (Hutu-)burgers, militairen, autoriteiten en knokploegen.

Het hof stelt vast dat op de bewezenverklaarde feiten de in 1994 - en derhalve ook thans nog - geldende Nederlandse wetgeving van toepassing is, zodat het strafmaximum voor (elk van) deze feiten een levenslange gevangenisstraf, dan wel een tijdelijke gevangenisstraf van maximaal twintig jaar bedraagt.

De feiten, grove schendingen van humanitair oorlogsrecht, schokken de gehele internationale rechtsorde. Zij raken in het bijzonder niet alleen de Rwandese gemeenschap, maar ook de Nederlandse rechtsorde omdat de verdachte door zijn vlucht naar Nederland van de Nederlandse gemeenschap deel is gaan uitmaken, zoals thans ook Rwandese overlevenden van het gruwelijke gewapende conflict in Rwanda.

Het handelen van de verdachte getuigt van een zodanig flagrante ontkenning van de universele eerbied die behoort te bestaan voor de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden en geeft blijk van een zodanig onaanvaardbaar gebrek aan respect voor de waarde van het leven en voor de menselijke waardigheid, dat de verdachte zijn rechten op vrije deelname aan de samenleving heeft verspeeld.

24. Vorderingen tot schadevergoeding

Voorts heeft A.H. zich als benadeelde partij gevoegd en een vordering ingediend tot vergoeding van geleden schade als gevolg van het onder dagvaarding II, feit 1, sub a aan de verdachte tenlastegelegde, tot een bedrag van EUR 680,00.

24.1 Ontvankelijkheid van de benadeelde partijen

Met de inwerkingtreding van de Wet tot wijziging van - onder meer - het Wetboek van Strafvordering (Stb. 2010, nr. 1, 30143) ter versterking van de positie van het slachtoffer in het strafproces, is artikel 361 lid 3 van het Wetboek van Strafvordering gewijzigd op 1 januari 2011. Bij die wetswijziging is het vanaf 1 april 1995 geldende criterium voor de ontvankelijkheid van de vordering van de benadeelde partij vervangen door het criterium of de behandeling van de vordering van de benadeelde partij een redelijke, dan wel onredelijke belasting van het strafgeding oplevert. Vanaf 1 april 1995 tot deze wetswijziging gold het criterium dat de vordering van zo eenvoudige aard moest zijn dat zij zich leende voor behandeling in het strafproces.

Vóór 1 april 1995 gold een wettelijk getalsmatig criterium, de hoogte van de vordering, te weten maximaal fl. 1.500,- , thans EUR 680,67, evenwel met dien verstande dat blijkens het arrest van de Hoge Raad in de zaak Van Anraat d.d. 30 juni 2009 (LJN BG4822, 07/10742) die wettelijke regeling zich er niet tegen verzette dat de rechter een ingewikkelde vordering van een (destijds) beledigde partij buiten behandeling liet. Nu voornoemde wetswijziging met betrekking tot artikel 361, lid 3 van het Wetboek van Strafvordering geen overgangsbepaling bevat, zulks in tegenstelling tot andere wijzigingen in bedoelde wet, is het hof van oordeel dat thans ook als criterium voor de ontvankelijkheid van de onderhavige vorderingen, die hun grondslag vinden in feiten uit 1994, dient te gelden de vraag of deze vorderingen een onredelijke belasting opleveren in deze strafzaak. Naar het oordeel van het hof is dat niet het geval gebleken.

Voor zover al anders over het toepasselijk criterium zou moeten worden geoordeeld, stelt het hof vast dat de onderhavige vorderingen voldoen aan het vóór 1 april 1995 geldende maximum van EUR 680,76, terwijl die vorderingen naar het oordeel van het hof voorts - niet tegenstaande mogelijke toepassing van buitenlands recht - in casu van zo eenvoudige aard zijn dat zij zich lenen voor behandeling in deze strafzaak.

Gezien artikel 3 van de Wet Conflictenrecht Onrechtmatige Daad is naar 's hofs oordeel met betrekking tot de inhoudelijke beoordeling van de vorderingen van de benadeelde partijen het recht van de Staat op welk grondgebied de onrechtmatige daad, te weten Rwanda, heeft plaatsgevonden, nu ook ter terechtzitting in hoger beroep namens de verdachte en de benadeelde partijen is meegedeeld dat zij geen overeenstemming hebben bereikt over de op grond van artikel 3 van bovengenoemde wet geboden mogelijkheid toepasselijk recht te kiezen.

Anders dan de raadsman ter terechtzitting heeft betoogd is naar het oordeel van het hof met betrekking tot verjaring van de vorderingen een termijn van 30 jaren van kracht.

Uit door de raadsvrouw van de benadeelde partijen ingebrachte stukken van het Internationaal Juridisch Instituut blijkt dat op grond van artikel 116 van het Wetboek van Strafrecht van Rwanda van 18 augustus 1977 civiele vorderingen die voortkomen uit een strafbaar feit verjaren op basis van regels van het civiele recht. Artikel 647 van de (Rwandese) Code des Contrats bepaalt dat civiele vorderingen verjaren na een periode van 30 jaar. De onderhavige vorderingen, berustend op feiten uit 1994, zijn derhalve niet verjaard.

24.2 De vordering van A. H.

Het hof zal deze benadeelde partij niet-ontvankelijk verklaren in zijn vordering omdat de verdachte wordt vrijgesproken van het onder dagvaarding II, feit 1, sub a tenlastegelegde.

24.3 Gegrondheid van de vorderingen van W. B. en J.M.

Het Rwandees recht behelst blijkens de stukken van het IJI in de Code des Contrats de navolgende relevante artikelen (in Nederlandse vertaling):

Artikel 258:

Hij die aan een derde als gevolg van een handeling schade toebrengt, is verplicht deze schade te vergoeden.

Artikel 259:

Een ieder is aansprakelijk voor de schade die hij heeft veroorzaakt, hetzij als gevolg van een handeling, hetzij als gevolg van nalatigheid of onachtzaamheid.

Artikel 43:

In geval van een verbod is de overtreder, als gevolg van de overtreding, al een schadevergoeding schuldig.

Gelet op het vorenoverwogene is het hof van oordeel dat de verdachte naar Rwandees recht met het begaan van het (onder dagvaarding I, feit 3) bewezenverklaarde een onrechtmatige daad heeft gepleegd en dat dit hem kan worden toegerekend.

Eveneens anders dan door de raadsman wederom aangevoerd, acht het hof de enkele omstandigheid dat de benadeelde partij J.M. uit voorzorg haar identiteitsbewijs met daarop de vermelding dat zij Tutsi was niet bij zich droeg, geen grond om tot de conclusie van haar medeschuld aan het gebeuren te geraken.

24.4 Kosten door de benadeelde partijen gemaakt

Nu de vorderingen van de benadeelde partijen W.B. en J.M. worden toegewezen, wordt de verdachte verwezen in de door hen gemaakte en ten behoeve van de tenuitvoerlegging nog te maken kosten, die het hof tot op heden begroot op EUR 14.241,24 gezamenlijk. Aangezien de kosten voor elk van hen afzonderlijk slechts marginaal verschillen zal het hof de kosten voor hen afzonderlijk op de helft van voornoemd bedrag stellen.

Het hof acht mede gelet op hetgeen door de raadsvrouw van de benadeelde partijen naar voren is gebracht voldoende aannemelijk geworden dat alle geclaimde kosten van rechtsbijstand ten laste van het echtpaar B. komen.

De raadsvrouw van de benadeelde partij A. H. heeft nog bepleit dat de verdachte ook in geval van niet-ontvankelijkverklaring van die benadeelde partij in diens vordering in de kosten van die benadeelde partij wordt verwezen. Onder aanhaling van het arrest van de Hoge Raad van 23 november 2010 (LJN BM9405) stelt de raadsvrouw dat een niet-ontvankelijkverklaring niet zonder meer met zich brengt dat de benadeelde partij zelf de kosten van de voeging moet dragen.

Naar het oordeel van het hof ziet het door de raadsvrouw aangehaalde arrest van de Hoge Raad op een andere situatie dan die in casu. Volgens de Hoge Raad in voormeld arrest betrof het in het betreffende geval een niet-ontvankelijkheid op de grond dat de vordering van de benadeelde partij niet van zo eenvoudige aard was dat zij zich leende voor behandeling in het strafgeding en derhalve slechts bij de burgerlijke rechter kan aanbrengen (kon worden aangebracht).

Gezien de omstandigheid dat door de verdediging geen kosten zijn geclaimd ter zake van de verdediging met betrekking tot de vordering van de benadeelde partij A.H. zal het hof een kostenveroordeling van deze benadeelde partij achterwege laten.

25. Beslag

Ten aanzien van de inbeslaggenomen voorwerpen, welke nog niet zijn teruggegeven volgens de als bijlage III gevoegde beslagoverzichten, zal het hof - overeenkomstig de vordering van het openbaar ministerie - de teruggave gelasten aan de verdachte.

26. Toepasselijke wettelijke voorschriften

Het hof heeft gelet op artikelen 47 en 57 van het Wetboek van Strafrecht en artikel 8 van de Wet Oorlogsstrafrecht, zoals zij golden ten tijde van het bewezenverklaarde.

27. Beslissing

Het hof:

Vernietigt het vonnis waarvan beroep - voorzover aan het oordeel van het hof onderworpen - en doet opnieuw recht.

Verklaart niet bewezen dat de verdachte het onder dagvaarding II, feit 1 primair, sub a en c en feit 1 subsidiair, sub a en c tenlastegelegde heeft begaan en spreekt de verdachte daarvan vrij.

Verklaart bewezen dat de verdachte het onder dagvaarding I, feit 1 primair, feit 2 primair en feit 3 primiar tenlastegelegde, zoals hierboven omschreven, heeft begaan.

Verklaart niet bewezen hetgeen terzake meer of anders is tenlastegelegd en spreekt de verdachte daarvan vrij.

Bepaalt dat het bewezenverklaarde de hierboven vermelde strafbare feiten oplevert.

Verklaart de verdachte strafbaar terzake van het bewezenverklaarde.

Veroordeelt de verdachte tot een levenslange gevangenisstraf.

Wijst toe de vordering tot schadevergoeding van de benadeelde partij W.B. tot het gevorderde bedrag van EUR 680,67 en veroordeelt de verdachte om dit bedrag tegen behoorlijk bewijs van kwijting te betalen aan de benadeelde partij.

Wijst toe de vordering tot schadevergoeding van de benadeelde partij J.M. tot het gevorderde bedrag van EUR 680,67 en veroordeelt de verdachte om dit bedrag tegen behoorlijk bewijs van kwijting te betalen aan de benadeelde partij.

Veroordeelt de verdachte in de kosten die de benadeelde partij J.M. in verband met zijn vordering heeft gemaakt -welke kosten tot aan deze uitspraak telkens zijn begroot op EUR 7.120,62 en ten behoeve van de tenuitvoerlegging nog moet maken.

Verklaart de benadeelde partij A.H. niet-ontvankelijk in de vordering en bepaalt dat de vordering tot schadevergoeding slechts bij de burgerlijke rechter kan worden aangebracht.

Gelast de teruggave van de inbeslaggenomen voorwerpen, welke nog niet zijn teruggegeven volgens de als bijlage III gevoegde beslagoverzichten aan de verdachte.

Het is uitgesproken op de openbare terechtzitting van het hof van 7 juli 2011.

Bijlage 1

Gewijzigde dagvaarding I (parketnummer: 09/750009-06)

Feit 1

hij op of omstreeks 13 april 1994, althans op (één) (of meer) tijdstip(pen) in de periode van 6 april 1994 tot 1 juli 1994, in Birogo en/of Mugonero, althans in de provincie (prefectuur) Kibuye, althans in Rwanda,

tezamen en in vereniging met (een) ander(en)

(telkens) de wetten en de gebruiken van de oorlog heeft geschonden,

hierin bestaande dat hij, verdachte toen en (al)daar (telkens) in strijd met

als deelnemer aan en/of behorende tot één van de strijdende partijen en/of als burger in een niet-internationaal gewapend conflict (tussen de strijdkrachten van de Rwandese staat en het Rwandees Patriottisch Front (RPF)) op plaatsen op het grondgebied van Rwanda (opzettelijk) tezamen en in vereniging met (een) ander(en)

(meermalen) een aanslag op het leven en/of lichamelijke geweldpleging heeft gepleegd tegen (en/of) (in het bijzonder) heeft gedood en/of heeft verminkt en/of wreed (onmenselijk) heeft behandeld en/of heeft gemarteld en/of heeft gedreigd met één of meer van bovengenoemde daden ten aanzien van één of meer perso(o)n(en) die (toen) niet (meer) rechtstreeks aan de vijandelijkheden deelnam(en) (te weten burger(s)),

welk(e) aanslag(en) op het leven en/of doden en/of lichamelijke geweldpleging en/of verminking en/of wrede (onmenselijke) behandeling en/of marteling en/of bedreiging daarmee, hierin bestonden dat verdachte tezamen en in vereniging met zijn mededader(s), althans alleen,

subsidiair, voorzover het vorenstaande niet tot een veroordeling mocht of zou kunnen leiden:

hij op of omstreeks 13 april 1994, althans op (één) (of meer) tijdstip(pen) in de periode van 6 april 1994 tot 1 juli 1994, in Birogo en/of Mugonero, althans in de provincie (prefectuur) Kibuye, althans in Rwanda,

tezamen en in vereniging met (een) ander(en), althans alleen

meermalen, althans eenmaal, (telkens) (opzettelijk) (zwaar) heeft mishandeld en/of (opzettelijk) teweeg heeft gebracht een toestand van hevige angst en/of een andere vorm van ernstige geestelijke ontreddering, (bij) (een) perso(o)n(en) die van zijn/haar/hun vrijheid was/waren beroofd,

terwijl dat feit/die feiten (telkens) de dood van (een) ander(en) tengevolge heeft/hebben gehad

tengevolge waarvan deze D. (de vrouw van G.M.) en/of één of meer van haar kind(eren) en/of B. (de vrouw van A.M.) en/of één of meer van haar kind(eren) is/zijn overleden

opzettelijk werden toegelaten door

(zijnde (een) ambtena(a)r(en) en/of (een) andere ten dienste van de (Rwandese) overheid werkzame perso(o)n(en) )

en/of

b) (een of meer) leden van de strijdkrachten van de Rwandese staat aanwezig waren bij de boven beschreven handelingen tegen de inzittenden van de ambulance/auto en niet ingrepen;

artikel 2 aanhef sub b jo artikel 1 van de Uitvoeringswet Folteringsverdrag

Feit 2

hij op of omstreeks 15 en/of 16 en/of 17 april 1994, althans op (één) (of meer) tijdstip(pen) in de periode van 6 april 1994 tot 1 juli 1994, in Mugonero, althans in de provincie (prefectuur) Kibuye, althans in Rwanda,

tezamen en in vereniging met (een) ander(en)

(telkens) de wetten en de gebruiken van de oorlog heeft geschonden,

hierin bestaande dat hij, verdachte toen en (al)daar (telkens) in strijd met

welk(e) aanslag(en) op het leven en/of doden en/of lichamelijke geweldpleging en/of verminking en/of wrede (onmenselijke) behandeling en/of marteling hierin bestonden dat verdachte tezamen en in vereniging met zijn mededader(s)

tengevolge waarvan een groot aantal, in elk geval één of meer, van voornoemde perso(o)n(en) is/zijn overleden en/of één of meer, van voornoemde perso(o)n(en) (zwaar) lichamelijk letsel heeft/hebben ondervonden

artikel 8 Wet Oorlogsstrafrecht (oud)

subsidiair, voorzover het vorenstaande niet tot een veroordeling mocht of zou kunnen leiden:

dat hij op of omstreeks 15 en/of 16 en/of 17 april 1994, althans op (één) (of meer) tijdstip(pen) in de periode van 6 april 1994 tot 1 juli 1994, in Mugonero, althans in de provincie (prefectuur) Kibuye, althans in Rwanda,

te weten (één of meer van) de (vele) personen die op het Adventistencomplex in Mugonero waren (waaronder S.N. en/of V.U. en/of E.K. en/of JD.U. en/of M.Bi. en/of I.S. en/of A.N. en/of M.B. en/of F.N. en/of I.N. en/of I.M. en/of M.M. en/of D.G. en/of J.R. en/of J.K. en/of F.M. en/of D.M. en/of M.N. en/of L.N.

met het oogmerk om bovengenoemde perso(o)n(en) vrees aan te jagen en/of uit minachting voor diens/hun aanspraken op een menselijke gelijkwaardigheid,

terwijl dat feit/die feiten (telkens) de dood en/of zwaar lichamelijk letsel van (een) ander(en) tengevolge heeft/hebben gehad

door toen en aldaar meermalen, althans eenmaal, (telkens) opzettelijk

tengevolge waarvan een groot aantal, in elk geval één of meer, van voornoemde perso(o)n(en) is/zijn overleden en/of één of meer, van voornoemde perso(o)n(en) (zwaar) lichamelijk letsel heeft/hebben ondervonden

opzettelijk werden toegelaten door

en/of

b) Clément Kayishema en/of Charles Sikubwabo en/of Mikaeli Muhimana en/of (een of meer) leden van de strijdkrachten van de Rwandese staat aanwezig waren bij de boven beschreven handelingen tegen de personen op het complex van de Zevendedagsadventisten en niet ingrepen (maar zelf aan dat geweld deelnamen)

artikel 2 aanhef sub b jo artikel 1 van de Uitvoeringswet Folteringsverdrag

Feit 3

hij op of omstreeks 27 april 1994, althans op (één) (of meer) tijdstip(pen) in de periode van 6 april 1994 tot 1 juli 1994, in Mugonero, althans in de provincie (prefectuur) Kibuye, althans in Rwanda,

tezamen en in vereniging met (een) ander(en), althans alleen,

(telkens) de wetten en de gebruiken van de oorlog heeft geschonden,

hierin bestaande dat hij, verdachte toen en (al)daar (telkens) in strijd met

a) wreed (onmenselijk heeft behandeld en/of heeft gemarteld en/of de persoonlijke waardigheid heeft aangerand van (en/of) (in het bijzonder) heeft vernederd en/of onterend heeft behandeld J.M. en/of (haar man/partner) W.B.,

zijnde (een) perso(o)n(en) die (toen) niet (meer) rechtstreeks aan de vijandelijkheden deelnam(en), (te weten (een) burger(s)),

welke marteling en/of aanranding van de persoonlijke waardigheid en/of wrede en/of onmenselijke en/of vernederende en/of onterende behandeling hierin bestond dat verdachte tezamen en in vereniging met zijn mededader(s), althans alleen,

en/of

b) J.M. en/of W.B. zijnde (een) perso(o)n(en) die (toen) niet (meer) rechtstreeks aan de vijandelijkheden deelnam(en), (te weten (een) burger(s)), bedreigd heeft met geweld gericht tegen het leven van (en/of) (in het bijzonder) moord op J.M. en/of haar zoon F.)

artikel 8 Wet Oorlogsstrafrecht (oud)

subsidiair, voorzover het vorenstaande niet tot een veroordeling mocht of zou kunnen leiden:

hij op of omstreeks 27 april 1994, althans op (één) (of meer) tijdstip(pen) in de periode van 6 april 1994 tot 1 juli 1994, in Mugonero, althans in de provincie (prefectuur) Kibuye, althans in Rwanda,

met het oogmerk om haar/hem/hen vrees aan te jagen en/of uit minachting van haar/zijn/hun aanspraak op menselijke gelijkwaardigheid,

door toen en aldaar meermalen, althans eenmaal, (telkens) opzettelijk

opzettelijk werden toegelaten door

en/of

b) (een of meer) leden van de strijdkrachten van de Rwandese staat aanwezig waren bij de boven beschreven handelingen tegen J.M. en/of W.B. en niet ingrepen;

artikel 2 aanhef sub b jo artikel 1 van de Uitvoeringswet Folteringsverdrag

BIJLAGE II

Dagvaarding II (parketnummer: 09/750007-07)

Feit 1

dat hij op (één) (of meer) tijdstip(pen) in de periode van 6 april 1994 tot 1 juli 1994, in de provincie (prefectuur) Kibuye, althans in Rwanda,

tezamen en in vereniging met (een) ander(en), althans alleen

(telkens) de wetten en de gebruiken van de oorlog heeft geschonden,

hierin bestaande dat hij, verdachte toen en (al)daar (telkens) in strijd met

als deelnemer aan en/of behorende tot één van de strijdende partijen en/of als burger in een niet-internationaal gewapend conflict (tussen de strijdkrachten van de Rwandese staat en het Rwandees Patriottisch Front (RPF)) op plaatsen op het grondgebied van Rwanda (opzettelijk) tezamen en in vereniging met (een) ander(en)

(meermalen) een aanslag op het leven en/of lichamelijke geweldpleging heeft gepleegd tegen (en/of) (in het bijzonder) heeft gedood en/of heeft verminkt en/of wreed (onmenselijk) heeft behandeld en/of heeft gemarteld

één of meer perso(o)n(en) die (toen) niet (meer) rechtstreeks aan de vijandelijkheden deelnam(en) (te weten burger(s)),

welk(e) aanslag(en) op het leven en/of doden en/of lichamelijke geweldpleging, en/of verminking en/of wrede en/of onmenselijke behandeling en/of marteling hierin bestond(en) dat

tengevolge waarvan C.M. is overleden

en/of

tengevolge waarvan M.Mu. en/of G.Mu. is/zijn overleden

en/of

artikel 8 Wet Oorlogsstrafrecht (oud)

subsidiair, voorzover het vorenstaande niet tot een veroordeling mocht of zou kunnen leiden:

dat hij op (één) (of meer) tijdstip(pen) in de periode van 6 april 1994 tot 1 juli 1994, in de provincie (prefectuur) Kibuye, althans in Rwanda,

tezamen en in vereniging met (een) ander(en), althans alleen

meermalen, althans eenmaal, (telkens) (opzettelijk) (zwaar) heeft mishandeld en/of (opzettelijk) teweeg heeft gebracht een toestand van hevige angst en/of een andere vorm van ernstige geestelijke ontreddering, (bij) (een) perso(o)n(en) die van hun vrijheid was/waren beroofd,

te weten C.M. en/of M.Mu. en/of G.Mu. en/of een vrouw genaamd K. (uit Ngoma)

met het oogmerk om hen/haar vrees aan te jagen en/of uit minachting van haar/hun aanspraken op een menselijke gelijkwaardigheid,

tengevolge waarvan C.M. is overleden

en/of

tengevolge waarvan M.Mu. en/of G.Mu. is/zijn overleden

en/of

opzettelijk werden toegelaten door

b) (een of meer) leden van de strijdkrachten van de Rwandese staat en/of Clément Kayishema en/of Charles Sikubwabo en/of Mika Muhimana en/of Eliezer Niyitegeka aanwezig waren bij de (voorbereiding van de) aanval waarin de boven beschreven handelingen tegen C.M. werden gepleegd en niet ingreep/ingrepen

en/of

c) (een of meer) leden van de strijdkrachten van de Rwandese staat en/of Clément Kayishema en/of Charles Sikubwabo en/of Mikaeli Muhimana aanwezig waren bij de (voorbereiding van de) aanval waarin de boven beschreven handelingen tegen M.Mu. en/of G.Mu. werden gepleegd en niet ingreep/ingrepen

artikel 2 aanhef sub b jo artikel 1 van de Uitvoeringswet Folteringsverdrag

Feit 2

dat hij op (één) (of meer) tijdstip(pen) in de periode van 6 april 1994 tot 1 juli 1994, in de provincie (prefectuur) Kibuye, althans in Rwanda,

tezamen en in vereniging met (een) ander(en), althans alleen

(telkens) de wetten en de gebruiken van de oorlog heeft geschonden,

als deelnemer aan en/of behorende tot één van de strijdende partijen en/of als burger in een niet-internationaal gewapend conflict (tussen de strijdkrachten van de Rwandese staat en het Rwandees Patriottisch Front (RPF)) op plaatsen op het grondgebied van Rwanda (opzettelijk) tezamen en in vereniging met (een) ander(en)

(meermalen) aanranding van de persoonlijke waardigheid en/of wrede en/of onmenselijke en/of vernederende en/of onterende behandeling heeft gepleegd

ten aanzien van S.Bi. en/of (zijn vrouw) H.Ny. en/of (zijn dochter) M.Muk. en/of (zijn kleinkinderen) J.Nd. (ongeveer 9 jaar oud) en/of J.Ny. (ongeveer 8 jaar oud) en/of Ns. (ongeveer 6 jaar oud) en/of Ny. (ongeveer 4 jaar oud), zijnde één of meer perso(o)n(en) die (toen) niet (meer) rechtstreeks aan de vijandelijkheden deelnam(en), (te weten (een) burger(s)),

welke aanranding van de persoonlijk waardigheid en/of wrede en/of onmenselijke en/of vernederende en/of onterende behandeling hierin bestond dat verdachte tezamen en in vereniging met zijn mededader(s), althans alleen

artikel 8 Wet Oorlogsstrafrecht (oud)

subsidiair, voorzover het vorenstaande niet tot een veroordeling mocht of zou kunnen leiden:

dat hij op (één) (of meer) tijdstip(pen) in de periode van 6 april 1994 tot 1 juli 1994, in de provincie (prefectuur) Kibuye, althans in Rwanda,

tezamen en in vereniging met (een) ander(en), althans alleen

meermalen, althans eenmaal, (telkens) (opzettelijk) (zwaar) heeft mishandeld en/of (opzettelijk) teweeg heeft gebracht een toestand van hevige angst en/of een andere vorm van ernstige geestelijke ontreddering, (bij) (een) perso(o)n(en) die van hun vrijheid was/waren beroofd,

opzettelijk werden toegelaten door

artikel 2 aanhef sub b jo artikel 1 van de Uitvoeringswet Folteringsverdrag

Voetnoten