Parket bij de Hoge Raad, 10-06-2011, BO5087, 09/05113

Nr. 09/05113

Hof nr. 08/00194

Rb. nr. AWB 07/2565

Derde Kamer (B)

Loonbelasting / premie volksverzekeringen

01-01-1999 tot en met 19-12-2001

MR. P.J. WATTEL

ADVOCAAT-GENERAAL

Conclusie van 8 november 2010 inzake:

X

TEGEN

DE STAATSSECRETARIS VAN FINANCIËN

4.2. De belanghebbende schreef in zijn hoger beroepschrift de dato 16 april 2008 onder meer:

"- Als de belastingdienst direct in 2003 actie had ondernomen had het geen 4,5 jaar hoeven duren. Dit had mij veel tijd en geld aan advocaat- en boekhoudkosten gescheeld. Daarbij komt nog mij gezondheid hierdoor ook achteruit gegaan en [de BV; PJW] had niet failliet hoeven gaan in oktober 2007.

- (...)

- Zoals ik al eerder heb aangegeven heeft mij gezondheid ook te leiden gehad van deze zaak. Door alle stress ben ik diabetisch patiënt geworden.

- Verder heb ik diverse malen een rekening naar de belastingdienst gestuurd zelfs hierop

reageren zijn niet. Het gaat nl om een bedrag van 826.573,00 euro (excl. BTW van 157.048,87 euro).

- (...).

(...).

Hierbij wil ik nog aan geven dat ik altijd netjes mijn belasting heb betaald van 1997 t/m 2007.

(...).

Ik hoop dat u mijn verzoek kan inwilligen, aangezien deze zaak mij veel geld en mijn levenswerk heeft gekost."

4.3. Bij brief van 12 september 2008 schreef hij het Hof:

"(...) Ik vraag mij af waarom de belastingdienst niet gewoon hun fouten erkennen. Op deze manier maken ze er alleen nog maar meer leugens bij. Ook vind ik het raar dat de belasting er zogenaamde bewijzen voor maakt om maar gelijk te krijgen. Toegeven dat zij fout zijn geweest is toch veel makkelijker? Dat kost de staat uiteindelijk ook minder geld. (...) Ik vraag de rechtbank tot op de bodem uit te zoeken wat zij hebben gedaan om mij kapot te maken en de reden daarvan."

4.4. In een stuk van 10 november 2008 schreef de belanghebbende het Hof:

"Deze brief schrijf ik voornamelijk om mijn frustratie te uiten en te voorkomen dat ik dingen ga doen waar ik spijt van zal krijgen. Deze situatie heeft mij in de hoek gedreven. Ik ben geen computer die je aan en uit zet. Ik ben MENS. (...) Laat het voor alsnog duidelijk zijn dat ik in deze zaak mijn tanden heb gezet, en niet voor niets een vernederend bestaan onderga ik op dit moment. (...) Ik leef al enige tijd dakloos, heb geen uitkering en moet rondkomen van giften en onderdak van vrienden en kennissen."

4.5. In zijn brief van 19 juli 2009 aan het Hof schreef de belanghebbende onder meer:

"Mijn ervaring met belastingdienst is dat complote zijn tegen mij en hierdoor hebben zij bewust de fouten gemaakt en hebben zij dit 4 jaar in de onderste bureaula laten liggen."

4.6. De Inspecteur merkte in zijn verweerschrift voor het Hof onder meer op:

"3.2. (....). Verweerder ziet niet in hoe het niet reageren op verzoeken van verweerder leidt

tot dermate hoge advocaatkosten dat E B.V. hierdoor failliet zou gaan.

Onduidelijk blijft hoeveel advocaat- en boekhoudkosten eiser heeft moeten maken en waardoor deze

werden veroorzaakt. Ik concludeer dat de klacht ongegrond is.

(...)

3.5. Eiser stelt dat hij een rekening van € 826.573 (een veelvoud van de bestreden

naheffingsaanslag) naar de Belastingdienst zou hebben gestuurd. Een dergelijke rekening heb ik nooit van hem ontvangen. Helaas blijft ook nu onduidelijk waar deze rekening op gebaseerd is of hoe zij is samengesteld. Ik concludeer dat deze klacht ongegrond is."

4.7. De Inspecteur voerde bij pleidooi voor het Hof het volgende verweer:

"Verder klaagt eiser erover dat de bezwaarprocedure zo lang heeft geduurd. Onder verwijzing naar de historie in mijn verweerschrift van 7 september 2007 benadruk ik dat eiser volop de gelegenheid heeft gekregen om de gebreken in de identiteitsbewijzen te herstellen c.q. aan te vullen. Verweerder heeft daarnaast maandelijks tevergeefs telefonisch geprobeerd contact op te nemen met de advocaat van eiser, dhr. P. Telkenmale beloofde zijn secretaresse dat dhr. P terug zou bellen, hetgeen echter nooit geschiedde. Slechts na het toesturen van een voornemen het bezwaarschrift te handhaven, ontving verweerder een schriftelijke reactie zijnerzijds en kon er een hoorgesprek worden gepland."

4.8. In het proces-verbaal van de zitting van het Hof van 5 augustus 2009 is onder meer opgenomen:

"Belanghebbende verklaart in eerste termijn:

(...) Sinds 2003 is de Belastingdienst de zaak aan het vertragen geweest. Daardoor is hij uiteindelijk failliet gegaan.

Hij heeft II (controleur werkzaam bij de Belastingdienst) er diverse malen op gewezen dat het boekenonderzoek zo snel mogelijk moest worden afgerond. II stond er echter op eerst nog onderzoek bij het Ministerie te verrichten. Van de uitkomsten van dat onderzoek was zes weken later nog niets bekend. De Belastingdienst heeft de zaak gewoon laten liggen en hij is daar de dupe van geworden.

In totaal heeft de procedure tot het moment waarop uitspraak werd gedaan 4,5 jaar geduurd. De Belastingdienst was ervan op de hoogte dat de lange procedure hem veel schade berokkende, maar desondanks is niets gedaan om de zaak te bespoedigen. (...) Hij vraagt zich af waarom het zo lang moest duren. Het heeft hem zijn bedrijf gekost; hij heeft nu helemaal niets meer.

De Belastingdienst moet de verantwoordelijkheid nemen voor wat zij heeft gedaan.

(...)

In antwoord op vragen van het Hof verklaart belanghebbende:

(...) Hij heeft altijd aan zijn fiscale verplichtingen voldaan en desondanks leeft hij nu op straat en is hij afhankelijk van de liefdadigheid van vrienden en kennissen. Hij wil dat de Belastingdienst de verantwoordelijkheid neemt voor wat zij heeft aangericht en de schade vergoedt. (...)

en verklaart de Inspecteur:

De handelwijze van de advocaat van belanghebbende is oorzaak geweest van de lange bezwaarfase. Omdat hij wel gezien had dat de belangen voor belanghebbende groot waren heeft hij dienst advocaat vaak gebeld, maar deze was altijd in gesprek, afwezig, met vakantie etc. Daarom heeft hij uiteindelijk de vooraankondiging van de uitspraak op bezwaar gestuurd. Hij kan niet bewijzen dat hij daadwerkelijk gebeld heeft. Hij heeft van elke gesprek alleen een aantekening gemaakt op het bezwaarschrift.

Hij heeft het dossier pas in 2006 onder zijn hoede gekregen. (...)

Belanghebbende verklaart in tweede termijn:

Hij heeft contact opgenomen met andere eenheden van de Belastingdienst en in reactie op zijn verhaal geven zij allemaal aan dat een bezwaarprocedure normaal gesproken nooit zo lang duurt. In gevallen waarin de bezwaarfase zo lang duurt is - aldus de andere eenheden - duidelijk wat de bedoeling is.

Hij heeft van alle stress diabetes gekregen.

(...)

De Belastingdienst heeft hem bewust willen vernietigen. Hij heeft altijd alles betaald en is nu ten onrechte het slachtoffer geworden van de Belastingdienst. Hij zal echter blijven vechten zo lang het nodig is. Hij beseft dat C ook alleen maar zijn werk doet en in dat kader alles zal zeggen wat nodig is, maar hij hoopt dat de Belastingdienst de consequenties van haar acties gaat dragen.

De Inspecteur verklaart in tweede termijn:

(...) Belanghebbende verkeert in de veronderstelling dat tegen hem is samengespannen. Hem is daar in het dossier niet van gebleken en zelf heeft hij helemaal niets tegen belanghebbende. Het is heel vervelend dat belanghebbende dit zo heeft gevoeld. Er is bij de Belastingdienst zeker het een en ander misgegaan, maar in de communicatie valt ook belanghebbendes gemachtigde wel wat te verwijten. (...)

(...) Na heropening deelt de voorzitter partijen mede het Hof niet voldoende is voorgelicht om uitspraak te kunnen doen en dat daarom het vooronderzoek zal worden hervat. De Inspecteur wordt in de gelegenheid gesteld om (...) - in verband met de beoordeling of sprake is van een overschrijding van de redelijke termijn - een overzicht te verstrekken waaruit blijkt hoe de procedure sinds de aankondiging van de boete is verlopen. (...)"

4.9. Het Hof heeft het geschil als volgt omschreven:

"Tussen partijen is in geschil of de naheffingsaanslag en de boete terecht en tot de juiste bedragen zijn opgelegd en of belanghebbende recht heeft op een vergoeding van schade die hij heeft geleden door het opleggen van de naheffingsaanslag en de lange duur van de behandeling van het bezwaar tegen die naheffingsaanslag."

4.10. Het Hof oordeelde met betrekking tot de boetebeschikking:

"4.3. (...) De boete van € 2.408 zoals die na de uitspraak op bezwaar luidt, acht het Hof passend en geboden.

4.4. Belanghebbende heeft gesteld dat de redelijke termijn is overschreden. Of op het aan de beboete toegekende recht op berechting binnen een redelijke termijn inbreuk wordt gemaakt, hangt af van het tijdsverloop, te rekenen vanaf het moment dat vanwege het betrokken bestuursorgaan jegens de beboete een handeling is verricht waaraan deze in redelijkheid de verwachting kan ontlenen dat aan hem een boete zal worden opgelegd. Naar het oordeel van het Hof is dat moment in dit geval 20 november 2003, de datum waarop (blijkens het rapport van het boekenonderzoek (onderdeel 8)) aan belanghebbende is medegedeeld dat een boete zou worden opgelegd. Op 24 april 2004 is de boete opgelegd. Op 11 mei 2004 is een bezwaarschrift tegen de opgelegde boete ingediend. Op 15 mei 2007 heeft de Inspecteur uitspraak gedaan op het bezwaarschrift. Op 22 juni 2007 is belanghebbende in beroep gekomen tegen de uitspraak op bezwaar. Op 13 maart 2008 heeft de Rechtbank uitspraak gedaan op het beroepschrift. Op 17 april 2008 is belanghebbende in hoger beroep gekomen tegen de uitspraak van de Rechtbank.

4.5. Uit hetgeen hiervoor vermeld is blijkt dat tussen het opleggen van de boete en de uitspraak van de Rechtbank bijna vier jaar en vier maanden is verstreken, waarvan ruim drie jaren voor de behandeling van het bezwaarschrift. De Inspecteur heeft desgevraagd stukken overgelegd waaruit het verloop van de bezwaarfase blijkt. Op 24 juli 2004 schrijft L namens de Inspecteur aan de toenmalige gemachtigde van belanghebbende: "De kwestie rondom de identiteitsbewijzen ligt echter voor nadere bespreking bij het departement. Dit vertraagt de behandeling van het bezwaarschrift. Ik stel voor dat ik u actief en zo spoedig mogelijke benader voor een hoorgesprek indien ik via het Ministerie nadere berichtgeving heb ontvangen ten aanzien van de behandeling van dergelijke casus." Kennelijk heeft op 5 april 2006 een gesprek plaatsgevonden tussen enerzijds de Inspecteur en anderzijds belanghebbende en/of zijn toenmalige gemachtigde. Uit de stukken valt niet op te maken dat tussen 24 juli 2004 en 5 april 2006 enige activiteit met betrekking tot de behandeling van het bezwaarschrift heeft plaatsgevonden. Het Hof leidt daaruit af dat de behandeling van het bezwaarschrift heeft stilgelegen. Zo dit stilliggen een gevolg is van onderzoek ten departemente naar toepassing van het anoniementarief in het algemeen, komt dit voor rekening van de Inspecteur. Een andere reden voor het stilliggen is niet gesteld of gebleken.

4.6. Op grond van het vorenoverwogene is het Hof van oordeel dat de redelijke termijn is overschreden. Het Hof zal de boete daarom verminderen tot € 2.000."

4.11. Omtrent het verzoek van de belanghebbende om toekenning van (overige) schadevergoeding overwoog het Hof:

"6.1. Belanghebbende heeft verzocht de Inspecteur te veroordelen in de door hem geleden schade. Hij stelt dat de Inspecteur onrechtmatig jegens hem heeft gehandeld door een naheffingsaanslag op te leggen waarvan op voorhand duidelijk was dat deze in rechte geen stand zou kunnen houden en de behandeling van het bezwaarschrift veel langer dan nodig was te rekken. Daardoor heeft hij schade geleden die erin bestaat dat zijn uitzendbureau failliet is gegaan. (...)

6.2. (....). Naar het oordeel van het Hof heeft de Inspecteur in redelijkheid de naheffingsaanslag kunnen opleggen. Dat naderhand de naheffingsaanslag is verminderd, komt niet doordat de aanvankelijk opgelegde naheffingsaanslag zeer onjuist was, maar omdat belanghebbende nadere gegevens heeft verstrekt en omdat de Inspecteur binnen de grenzen der redelijkheid een andere afweging maakte.

6.3. De behandeling van het bezwaarschrift heeft veel langer geduurd dan wenselijk was. Het Hof acht weliswaar niet aannemelijk dat de Inspecteur met de bedoeling belanghebbende te benadelen de behandeling heeft vertraagd, maar de lange behandelingsduur van het bezwaarschrift komt - naar hiervoor onder 4.5 is overwogen - wel voor rekening van de Inspecteur.

(....).

6.6. Uit het vorenoverwogene volgt dat Het Hof van oordeel is dat de Inspecteur in redelijkheid de in geding zijnde naheffingsaanslag kon opleggen. De behandeling van het bezwaarschrift heeft naar 's Hofs oordeel langer geduurd dan wenselijk is. Het Hof acht evenwel niet aannemelijk dat het opleggen van de in geding zijnde naheffingsaanslag of de lange behandelingsduur van het bezwaarschrift schade heeft berokkend aan de bedrijfsvoering van de BV, laat staan dat deze heeft geleid tot het faillissement van de BV. Niet gesteld of gebleken is dat belanghebbende overigens schade heeft geleden door die lange behandelingsduur. Het verzoek om schadevergoeding zal het Hof dan ook afwijzen."

5.1. De belanghebbende heeft beroep in cassatie ingesteld. Ik begrijp de namens hem aangevoerde klachten als volgt: 's Hofs rechtsoverwegingen 4.1 tot en met 4.3, in samenhang met de vervolgens gegeven beslissingen onder 6 (6.2 tot en met 6.6) en 7, zijn rechtens onjuist, althans gezien de inhoud van de gedingstukken onbegrijpelijk. Uit de toelichting op de klachten van de belanghebbende citeer ik de volgende passages:

- "(...) de genoemde identiteitsbewijzen zijn zodanig dat deze rechtgeldige documenten in de zin der wet opleveren. De ondernemer was derhalve niet tot nader of verder onderzoek gehouden."

- "Belastingplichtige heeft (...) terecht niet het anoniementarief toegepast: er was zodanige documentatie beschikbaar dat aldus werd voldaan aan de identificatie-plicht."

- "Er doen zich geen gebreken in die juridische zin voor, terwijl de getoonde c.q. overgelegde documenten op genoegzame wijze tot identificatie konden strekken. (...)"

- "De naheffing is dan ook op een onjuiste grondslag tot stand gekomen. (...) De verdere doorwerking regardeert de rov.n 4.3 en 4.6 (...) alsmede de rov.n 6.2 tot en met 6.6 en de beslissing (...) Gegrondbevinding van dit beroep leidt ertoe dat alsnog inhoudelijk zal moeten worden beslist."

5.2. De Minister van Financiën heeft zich onder meer als volgt verweerd:

"naar het oordeel van het Hof had belanghebbende de gebreken (...) kunnen en moeten herkennen en daaruit kunnen en moeten afleiden dat de zes werknemers niet aan de identificatieverplichting hadden voldaan. Dit oordeel geeft geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting en is voor het overige te zeer verweven met waarderingen van feitelijke aard om in cassatie te kunnen worden getoetst. Het oordeel is niet onbegrijpelijk. (...)".

8.2. In onderdeel 6 gaat het Hof in op het verzoek van de belanghebbende om de Inspecteur te veroordelen tot vergoeding van door hem geleden (overige) schade. De belanghebbende stelt dat de Inspecteur onrechtmatig jegens hem heeft gehandeld onder meer door "de behandeling van het bezwaarschrift veel langer dan nodig was te rekken". Het Hof acht niet aannemelijk (r.o. 6.6) dat de lange behandelingsduur van het bezwaar schade heeft berokkend aan de bedrijfsvoering van de BV, laat staan tot het faillissement van de BV heeft geleid. Vervolgens overweegt het Hof:

"Niet gesteld of gebleken is dat belanghebbende overigens schade heeft geleden door die lange behandelingsduur."

9.1. Art. 6(1) EVRM luidt:

"In the determination of his civil rights and obligations or of any criminal charge against him, everyone is entitled to a fair and public hearing within a reasonable time by an independant and impartial tribunal established by law. (...)"

9.2. Art. 1 van het Eerste Protocol bij het EVRM luidt:

"Every natural or legal person is entitled to the peaceful enjoyment of his possessions. No one shall be deprived of his possessions except in the public interest and subject to the conditions provided for by law and by the general principles of international law.

The preceding provisions shall not, however, in any way impair the right of a State to enforce such laws as it deems necessary to control the use of property in accordance with the general interest or to secure the payment of taxes or other contributions or penalties."

9.3. Art. 13 EVRM bepaalt:

"Everyone whose rights and freedoms as set forth in this Convention are violated shall have an effective remedy before a national authority notwithstanding that the violation has been committed by persons acting in an official capacity."

10.2. De zaak ABRvS AB 2009/70(23) betrof een vreemdelingenzaak. Vreemdelingenzaken vallen volgens expliciete rechtspraak van het EHRM niet onder art. 6 EVRM,(24) evenmin als (zuivere) belastingzaken. De Afdeling overwoog niettemin:

"De rechtszekerheid als algemeen aanvaard rechtsbeginsel dat aan artikel 6 van het EVRM mede ten grondslag ligt, geldt (...) evenzeer binnen de nationale rechtsorde en evenzeer los van die verdragsbepaling en noopt er toe dat een dergelijk verzoek [om een machtiging tot voorlopig verblijf te verlenen; PJW] en het daaruit voortvloeiende geschil binnen een redelijke termijn (...) tot finale vaststelling leidt. Aangezien dit vereiste als neergelegd in artikel 6 van het EVRM op dat rechtsbeginsel berust, wordt aansluiting gezocht bij de jurisprudentie van het Europese Hof voor de Rechten van de Mens (onder meer het arrest van 29 maart 2006, Pizzati tegen Italië, nr. 62361, 2006/134) over de uitleg van deze verdragsbepaling. Uit de jurisprudentie volgt dat bij overschrijding van de redelijke termijn, behoudens bijzondere omstandigheden, spanning en frustratie als grond voor vergoeding van immateriële schade wordt verondersteld."

10.3. Barkhuysen en Van Emmerik annoteerden in AB 2009/70:

"Hoe komt de Afdeling tot dit oordeel? Niet door te overwegen, zoals door appellante bepleit, dat art. 6 EVRM direct van toepassing is in het vreemdelingenrecht. Daarmee zou in worden gegaan tegen vaste jurisprudentie van het EHRM (...). De Afdeling neemt echter aan dat op dit rechtsterrein wel van toepassing is het algemeen geldende rechtsbeginsel van de rechtszekerheid dat aan art. 6 EVRM mede ten grondslag ligt. Dit leidt er volgens de Afdeling toe dat ook los van deze verdragsbepaling een geschil over de toelating en uitzetting van vreemdelingen en daartoe herleidbare geschillen binnen redelijke termijn moet worden behandeld door een onafhankelijke en onpartijdige rechter. (...) Deze uitspraak is te prijzen nu zij (...) zorgt voor het opheffen van onterechte rechtsoneenheid tussen vreemdelingen die te lang op een uitspraak moeten wachten over hun verblijfsvergunning en, bijvoorbeeld, iemand die wacht op een beslissing over een uitkering of een bouwvergunning (...).

Door aansluiting bij deze jurisprudentie in kwesties rond uitzetting en toelating van vreemdelingen is (...) strikt genomen geen sprake van een verdragsconforme, maar van een rechtszekerheidsbeginsel-conforme uitleg van de genoemde Awb-bepalingen. Dat is op zichzelf geen probleem, maar nu er in casu feitelijk niet alleen conform wordt geïnterpreteerd maar de desbetreffende bepalingen (met name art. 8:73 Awb waarvan de tekst strikt genomen geen ruimte laat voor de nu gekozen uitleg) voor een deel buiten toepassing worden gelaten, kunnen er wel vraagtekens bij worden geplaatst of in verband met het toetsingsverbod, hoezeer wij de uitkomst ook onderschrijven."

10.4. Thomas annoteerde in FED 2009/36:

"(...) Geldt het vereiste van de redelijke termijn ook in procedures waar art. 6 EVRM niet van toepassing is? (...) Helaas heeft de (belastingkamer van de ) Hoge Raad er (nog) niet voor gekozen om toetsing aan de redelijke termijn bij pure belastinggeschillen - zonder dat een boete is opgelegd - mogelijk te maken. Indien de beginselen die aan art. 6 EVRM ten grondslag liggen worden aangemerkt als 'Nederlandse rechtsbeginselen' komt de Hoge Raad daarmee niet in strijd met de jurisprudentie van het EHRM omtrent de toepasselijkheid van art. 6 EVRM. Het EHRM heeft immers geen jurisdictie over het Nederlandse nationale recht, dat naast art. 6 EVRM bestaat. (...)

De vuistregels ter beoordeling van de (eventuele) overschrijding van de redelijke termijn

(...) Gelet op het feit dat uit de jurisprudentie van het EHRM geen getalsmatige maatstaf voor de overschrijding van de redelijke termijn kan worden gedestilleerd, gaat van deze jurisprudentie (helaas) geen uniformerende werking uit. Van de oordelen van de Hoge Raad zou deze uniformerende werking met richtlijnen c.q. vuistregels voor de duur van de totale procedure en ieder onderdeel van de procedure (bezwaar, beroep en hoger beroep) wel kunnen uitgaan. De CRvB en ABRS zitten inmiddels al aardig op één lijn, dus waarom zou deze lijn niet ook in het belastingrecht kunnen worden overgenomen? (...) De lijn van ABRS dat de redelijke termijn op grond van het rechtszekerheidsbeginsel in het gehele bestuursrecht geldt, verdient navolging. De meeste beslissingen van de inspecteur of ontvanger vallen niet onder de werking van art. 6 EVRM, omdat er geen sprake is van een boete. Het onderscheid tussen boete en niet-boete zaken is kunstmatig, want iedere beslissing van de overheid moet binnen een redelijke termijn tot stand komen, zoals ook de ABRS redeneert. Wanneer volgt de Hoge Raad deze lijn?"

10.5. In ABRvS AB 2009/236(25) liet de ABRvS in het midden of het geschil binnen of buiten het bereik van art. 6 EVRM viel. Zij oordeelde:

"De vraag of artikel 6 van het EVRM op dit geschil van toepassing is, kan in het midden worden gelaten. Zoals de Afdeling heeft overwogen in haar uitspraak van 3 december 2008, nr. 200704652/1, geldt de rechtszekerheid als algemeen aanvaard rechtsbeginsel dat aan artikel 6 van het EVRM mede ten grondslag ligt, evenzeer binnen de nationale rechtsorde en evenzeer los van die verdragsbepaling en noopt dit beginsel er toe dat een geschil binnen een redelijke termijn, in voorkomend geval na behandeling door een onafhankelijk en onpartijdig gerecht, tot finale vaststelling leidt."

10.7. In een zaak die volgens het CBB belastingheffing betrof (nl. een productschapsheffing van het Productschap Tuinbouw ten laste van een tuinbouwonderneming, deels met een verhoging van 10%), heeft onlangs ook het CBB in het midden gelaten of het geschil onder art. 6 EVRM viel. In navolging van de ABRvS kende het CBB de klager een vergoeding van immateriële schade toe wegens termijnoverschrijding door het Productschap Tuinbouw, gebaseerd op de rechtszekerheid als algemeen aanvaard ongeschreven rechtsbeginsel:(26)

"2.4. het College heeft eerder geoordeeld (beschikking heropening van 4 juni 2008, AWB 05/326 e.a., LJN BD4081) dat productschapsheffingen beschouwd dienen te worden als belastingen en dat, indien geen sprake is van een "criminal charge" of een "criminal connotation", artikel 6 EVRM, gelet op het arrest van het EHRM van 12 juli 2001 (Ferrazzini vs. Italië, LJN AP0818) op geschillen als de onderhavige niet van toepassing is.

2.5. Ten aanzien van de grief inzake de overschrijding van de redelijke termijn overweegt het College, in aansluiting op uitspraken van de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State (uitspraken van 3 december 2008, 4 maart 2009 en 17 april 2009, respectievelijk LJN BG5910, LJN BH4667 en LJN BI2283) het volgende. De rechtszekerheid als algemeen aanvaard rechtsbeginsel dat aan artikel 6 EVRM mede ten grondslag ligt, geldt evenzeer binnen de nationale rechtsorde en evenzeer los van die verdragsbepaling en noopt er toe dat een geschil binnen een redelijke termijn, in voorkomend geval na behandeling door een onafhankelijk en onpartijdig gerecht, tot finale vaststelling leidt. Aangezien dit vereiste als neergelegd in artikel 6 EVRM op dat rechtsbeginsel berust, wordt aansluiting gezocht bij de jurisprudentie van het EHRM (onder meer het arrest van 29 maart 2006, Pizzati tegen Italië, 62361/00, JB 2006, 134) over de uitleg van deze verdragsbepaling. Uit de jurisprudentie volgt dat bij overschrijding van de redelijke termijn, behoudens bijzondere omstandigheden, spanning en frustratie als grond voor de vergoeding van immateriële schade wordt verondersteld.

2.6. De vraag of de redelijke termijn bij de behandeling van een geschil is overschreden, moet worden beoordeeld aan de hand van de omstandigheden van het geval. Daarbij zijn van betekenis de ingewikkeldheid van de zaak, de wijze waarop de zaak door het bestuursorgaan en de rechter is behandeld, het processuele gedrag van partijen gedurende de gehele procesgang en de aard van de maatregel en het daardoor getroffen belang van appellanten, zoals ook uit de jurisprudentie van het EHRM naar voren komt. Voor zaken als hier aan de orde acht het College in beginsel een totale lengte van de procedure van drie jaar redelijk, waarbij de behandeling van het bezwaar tegen een besluit ten hoogste één jaar en de behandeling van het beroep bij het College ten hoogste twee jaar mag duren.

2.7. Zoals het College voorts eerder heeft overwogen is een vergoeding van immateriële schade gepast van € 500 per half jaar of gedeelte daarvan waarmee de redelijke termijn is overschreden.

(...) Deze overschrijding dien aan verweerder te worden toegerekend. Nu geen bijzondere omstandigheden zijn gesteld of gebleken, zal de door appellanten geleden immateriële schade als gevolg van de overschrijding van de redelijke termijn worden vastgesteld op (6 x € 500,-- =) € 3.000,--.

2.9. Gelet op het vorenstaande zal het College het beroep wegens overschrijding van de redelijke termijn gegrond verklaren, het bestreden besluit vernietigen, de rechtsgevolgen van het vernietigde besluit in stand laten en verweerder veroordelen tot betaling aan appellanten van een vergoeding van immateriële schade van € 3.000,--.

2.10. Na het voorgaande kan in het midden blijven of in deze zaak, waarin verweerder de verschuldigde naheffingen steeds heeft verhoogd met een toeslag van 10%, al dan niet sprake is van een "criminal charge" of een "criminal connotation". Ten overvloede overweegt het College nog dat de door appellanten, in verband met de overschrijding van de redelijke termijn, gevraagde schrapping, dan wel matiging van de opgelegde toeslagen zou leiden tot een kleinere financiële compensatie voor appellanten dan de toekenning van immateriële schadevergoeding op de hiervoor onder 2.8 gevolgde wijze."

10.8. U heeft u nog niet uitgelaten over de vraag of een belanghebbende in een niet-punitieve belastingzaak op grond van enig aan art. 6 EVRM ten grondslag liggend beginsel aanspraak heeft op vergoeding van immateriële schade of andere genoegdoening na overschrijding van de redelijke termijn van berechting door de Inspecteur of de belastingrechter. Van Dijk en De Poorter schrijven daarover:(27)

"De belastingkamer (...) is vervolgens niet, in navolging van de drie bestuursrechterlijke colleges, ingegaan op de vraag of desalniettemin alle of bepaalde garanties van art. 6 voor toepassing in aanmerking komen op grond van algemene beginselen van behoorlijke rechtspraak, waaronder het beginsel van de rechtszekerheid. Deze terughoudendheid is des te opvallender, omdat dezelfde belastingkamer in andere opzichten toepassing geeft aan art. 6 waar dat kennelijk niet de bedoeling van de verdragsluitende partijen is geweest, bijvoorbeeld in geschillen tussen overheidsorganen onderling."

10.9. Ook Jansen(28) moedigde u aan - naar aanleiding van uw arrest HR BNB 2005/337(29) betreffende de redelijke termijn in criminal (boete)zaken - om ook in niet-punitieve belastingzaken de redelijke termijn te gaan bewaken met sancties:

"In overweging 4.1 spreekt de Hoge Raad van "de redelijke termijn als bedoeld in onder meer artikel 6, lid 1, EVRM (...)". (...) Vormt het EVRM niet de enige basis, dan is de toepasselijkheid van dat verdrag niet langer doorslaggevend. Ook geschilvoering omtrent reguliere belastingheffing dient alsdan binnen redelijke termijn te geschieden.(30) Een additioneel argument daarvoor is art. II-47 van titel VI Handvest Grondrechten van de EU dat correspondeert met art. 6 EVRM, echter zonder de restrictie van de vaststelling van burgerlijke rechten en verplichtingen.(31) De bepaling vindt toepassing op het recht van de lidstaten wanneer zij het recht van de Unie toepassen. De expiratiedatum van de standaard van niet-toepasselijkheid van ook in het EVRM neergelegde waarborgen zoals de redelijketermijngarantie op reguliere belastingheffing, kan derhalve wel eens eerder worden bereikt dan sommigen vermoeden."

10.10. Feteris ging in zijn noot in HR BNB 2005/388 in op uw mogelijkheden om belanghebbenden te beschermen tegen termijnoverschrijdingen in procedures waarop art. 6 EVRM niet van toepassing is:

"3. Wanneer art. 6 EVRM niet van toepassing zou zijn op een lichte boete, hoeft dat niet per se te betekenen dat de belastingplichtige geen bescherming heeft tegen vertragingen in het proces. De rechter zou in dat geval kunnen besluiten om op grond van ongeschreven procesrecht over te gaan tot analoge toepassing van (bepaalde) regels uit deze verdragsbepaling, zoals het recht op berechting binnen een redelijke termijn. Dat is geen revolutionaire gedachte. Men komt haar reeds tegen in de rechtspraak van het Gerecht van Eerste aanleg van de EG. De Hoge Raad heeft bij de invulling van het ongeschreven procesrecht ook al eens inspiratie gezocht bij art. 6 EVRM, mede voor zaken waarin deze bepaling niet van toepassing is. Dat gebeurde in het arrest HR 20 december 1989, nr. 26 194, BNB 1990/57, over verzoeken om uitstel van de mondeling behandeling. De Hoge Raad formuleerde daarin een ongeschreven regel van procesrecht, die ook geldt in zaken waarin art. 6 EVRM niet van toepassing is. Niettemin verwees de Hoge Raad daarvoor naar een arrest van het EHRM dat betrekking had op de uitleg van art. 6 EVRM."

10.13. Het voorstel houdt in dat natuurlijke en privaatrechtelijke rechtspersonen tijdens de bestuursrechtelijke procedure of binnen één jaar na onherroepelijke uitspraak in de hoofdzaak de bestuursrechter om vergoeding van immateriële schade kunnen verzoeken. De bestuursrechter kan het verzoek geheel of gedeeltelijk toewijzen en - naar gelang de vraag aan wie de termijnoverschrijding is te wijten - het betrokken bestuursorgaan of de Staat tot vergoeding van de schade veroordelen. Bij een natuurlijke persoon wordt immateriële schade als gevolg van te lange procesduur voorondersteld, zulks in navolging van de rechtspraak van het EHRM en van de Nederlandse bestuursrechters. De verschillende instanties van de totale procedure worden samen beschouwd, zodat termijnoverschrijding in de ene instantie gecompenseerd kan worden door voortvarendheid in een andere instantie. Het beginpunt van de procedure bij niet-punitieve zaken is doorgaans het moment van indienen van het bezwaarschrift tegen het primaire besluit. Het eindpunt is het moment waarop het geschil definitief materieel wordt beslecht. In een algemene maatregel van bestuur zal worden neergelegd welke termijnen en vaste bedragen voor de berekening van de hoogte van de schadevergoeding gehanteerd dienen te worden. De hoogte van de schadevergoeding zal - mede in navolging van het EHRM - mede bepaald worden door het aantal instanties, de ingewikkeldheid van de zaak, de proceshouding van de partijen, en de grootte van het procesbelang. Die berekening van de schadevergoeding zal geregeld worden bij AmvB. Dijkshoorn(34) merkt daarover op:

"In het wetsvoorstel wordt bij de berekening van de vergoeding uitgegaan van de duur van de gehele procedure. Over de hoogte van de 'redelijke termijn'-vergoeding is vooralsnog niks bekend; deze zal worden vastgesteld - althans, er zullen regels worden gesteld over 'de wijze waarop het bedrag van de schadevergoeding wordt berekend' (artikel 8:96b) - bij de eerder genoemde AmvB. Ik hoop dat de AMvB de rechter de mogelijkheid geeft te kiezen tussen € 1.000,- en € 1.500,- per jaar dat de procedure heeft geduurd, en niet, zoals de bestuursrechter, inzet op € 1.000,- per jaar."

10.16. De Poorter en Pahladsingh(37) menen dat de concept wettekst en de concept memorie van toelichting niet geheel op elkaar aansluiten. Zo volgt uit de wettekst dat de schadevergoeding alleen betrekking heeft op rechterlijk talmen, terwijl in de concept memorie van toelichting staat dat ook het bestuursorgaan tot het betalen van schadevergoeding kan worden veroordeeld. Zij constateren voorts dat de wettekst geen onderscheid maakt tussen het punitieve bestuursrecht en het niet-punitieve bestuursrecht: "Dit roept vooralsnog de vraag op of zulks impliceert dat afstand wordt genomen van de compensatiemethodiek [boetematiging; PJW] zoals die thans in de rechtspraak is ontwikkeld." Zij menen voorts dat de bestuursrechters anticiperend moeten interpreteren:(38)

"Dat wetgeving wordt voorbereid legt onder meer een claim op de rechtspraak om de jurisprudentie daarop vooruitlopend niet nodeloos te doen divergeren."

10.20. De Boer schreef het volgende over de broedende kip in EVRM-zaken:(40)

"In een (...) interview stelde de president van de Hoge Raad S. Royer (NJB 1995, p. 886): '(...) was de wetgever in die gevallen voornemens met een regeling te komen en liet hij niet welbewust lacunes over ter opvulling door de rechter. Moet de Hoge Raad dan even komen vertellen hoe het moet? Dat lijkt me niet opportuun. In zo'n arrest wordt geconstateerd: de kip is aan het broeden en nu mag de kip even niet gestoord worden. Een goede lezer kan er uit afleiden: als de kip ophoudt met broeden zou de Hoge Raad zich wel eens minder terughoudend kunnen opstellen'.

Deze uitlating doet denken aan een overweging van de belastingkamer uit 1990 (met Royer als voorzitter): 'Niet uitgesloten is echter dat een eventueel uitblijven van de in het vooruitzicht gestelde wettelijke maatregel te eniger tijd tot een andere afweging zal leiden.'(41)

(...)

In dit stuk (...) worden concreet de EVRM (...)-zaken (...) nagelopen waarin de HR expliciet oordeelde dat het aan de wetgever is om knopen door te hakken. De - in 1984 geïntroduceerde - standaardformule is dat een keuze moet worden gemaakt die, mede in aanmerking genomen de aard van de daarbij betrokken belangen, niet binnen de rechtsvormende taak van de rechter valt. (...) De EVRM-zaken (...) onderscheiden zich (...) daardoor dat de staat Nederland volkenrechtelijk verplicht is aan de verdragsschending een einde te maken, en de Nederlandse rechter constitutioneel verplicht mits het gaat om een 'een ieder verbindende bepalingen' (art. 93-94 Gr.w). Kortom, zelfs als de wetgever zich de zaak heeft aangetrokken en van die zijde spoedig een oplossing te verwachten is, is het niet vanzelfsprekend dat bij schending van het EVRM de rechter zich terugtrekt. (...) Uiteraard speelt artikel 6 lid 1 ook in veel van de hiervóór bedoelde niet-EVRM-gevallen, maar het verschil is dat dan de bestaande toe te passen wet misschien wel wat ongelukkig is, maar niet onrechtmatig. (...)

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden

1 Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden, Rome,

4 november 1950, Trb. 1951/154.

2 Rechtbank Arnhem 13 maart 2008, nr. AWB 07/2565, niet gepubliceerd.

3 Hof Arnhem 10 november 2009, nr. 08/00194, LJN BK5394, NTFR 2009/2649.

4 In het rapport van het boekenonderzoek (5 april 2004) staat: "Tijdens het eindgesprek d.d. 20-11-2003 is aan X meegedeeld dat er een naheffingsaanslag loonbelasting met boete zal worden opgelegd." Ook het Hof gaat in r.o. 4.4 van deze datum uit.

5 In deze brief schrijft de Belastingdienst (L): "Aan uw verzoek nader te worden gehoord zal ik uiteraard tegemoet komen. De kwestie rondom de identiteitsbewijzen ligt echter voor nadere bespreking bij het departement. Dit vertraagt de behandeling van het bezwaarschrift. Ik stel voor dat ik u actief en zo spoedig mogelijk benader voor een hoorgesprek indien ik via het Ministerie nadere berichtgeving heb ontvangen ten aanzien van de behandeling van dergelijke casus."

6 De belanghebbende heeft zijn hoger beroepschrift (alsmede een wrakingsverzoek) verzonden naar de Rechtbank. De Rechtbank heeft de belanghebbende op 25 april 2008 per brief bevestigd dat zijn schrijven van 16 april 2008 (ontvangststempel 17 april 2008) is doorgezonden naar het Hof.

7 Uit het proces-verbaal van de zitting blijkt dat het Hof de Inspecteur in de gelegenheid heeft gesteld om binnen veertien dagen een onderbouwing te verstrekken van de naheffingsaanslag en een overzicht waaruit blijkt hoe de procedure sinds de aankondiging van de boete is verlopen.

8 Waarbij een onjuist bedrag aan verschuldigd griffierecht is vermeld (€ 447 in plaats van € 110).

9 Tegelijk heeft HH zich als advocaat van de belanghebbende gesteld.

10 Waarbij opnieuw een onjuist bedrag aan verschuldigd griffierecht is vermeld (€ 447 in plaats van € 110).

11 Nu met het juiste bedrag: € 110.

12 Zie bijv. EHRM 24 oktober 2006, nr. 35829/03 (Central Mediterranean Development Corporation Limited v Malta):

"28. According to the Court's case-law, there is a strong but rebuttable presumption that excessively long proceedings will occasion non-pecuniary damage. (...)";

en EHRM 29 maart 2006, nr. 62361/00 (Riccardi Pizzati v Italy), LJN AX7382, JB 2006/134, met noot AMLJ, RSV 2007/133, met noot Van Everdingen:

"94. Regarding non-pecuniary damage, the Court, like the Italian Court of Cassation (...), assumes that there is a strong but rebuttable presumption that excessively long proceedings will occasion non-pecuniary damage. The Court also accepts that, in some cases, the length of proceedings may result in only minimal non-pecuniary damage or no non-pecuniary damage at all (see Nardone, cited above). The domestic courts will then have to justify their decision by giving sufficient reasons."

13 Zie bijvoorbeeld ABRvS 6 juni 2007, nr. 200608140/1, LJN BA6496, AB 2007/220, met noot Jansen, JB 2007/144, met noot C.L.G.F.H. A.:

"2.4.1. (...) Naar het oordeel van de Afdeling volgt uit de jurisprudentie van het EHRM, onder meer de uitspraak van het EHRM van 29 maart 2006, Piccardi tegen Italië, no. 62361/00 (AB 2006, 294), dat bij overschrijding van de redelijke termijn voor het nemen van een besluit, behoudens bijzondere omstandigheden, spanning en frustratie als grond voor vergoeding van immateriële schade wordt verondersteld. (...)";

CRvB 22 september 2006, nr. 03/5854 AOW; LJN AY8871, JB 2006/312, met noot AMLJ, USZ 2006/343, met noot Wenders:

"Naar het oordeel van de Raad moet uit het arrest van de Grand Chamber van het EHRM van 29 maart 2006, Pizzati vs Italië, nr. 62361/00, worden afgeleid dat in het geval van een schending van de redelijke termijn daadwerkelijke spanning en frustratie wordt voorondersteld. Slechts wanneer het bestuursorgaan concrete omstandigheden aandraagt die aanleiding vormen om te twijfelen aan de aanwezigheid van spanning en frustratie, of wanneer de rechter zelf dergelijke omstandigheden onderkent, zal de rechter op dit punt onderzoek moeten verrichten. Komt hij tot de conclusie dat er van daadwerkelijke spanning en frustratie geen sprake is, dan dient hij dit in zijn uitspraak vast te stellen en te motiveren.";

CBB 04 december 2007, nr. AWB 06/913, LJN BB9360, AB 2007/403, met noot Sewandono:

"Uit de jurisprudentie van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (hierna: EHRM), onder meer uit de uitspraak van het EHRM van 29 maart 2006 (Pizzati, JB 2006, 134), volgt dat bij overschrijding van de redelijke termijn voor het nemen van een besluit, behoudens bijzondere omstandigheden, spanning en frustratie als grond voor vergoeding van immateriële schade wordt verondersteld. Slechts wanneer het bestuursorgaan concrete omstandigheden aandraagt die aanleiding vormen om te twijfelen aan de aanwezigheid van spanning en frustratie, of wanneer de rechter zelf dergelijke omstandigheden onderkent, zal de rechter op dit punt onderzoek moeten verrichten."

14 EHRM 12 juli 2001, nr. 44759/98 (Ferrazzini v Italy), AB 2004/400, met noot Barkhuysen, NJ 2004/435, met noot Alkema, NJCM-Bulletin 2002, p. 400 e.v., met noot Bender en Douma, EHRC 2001/57, met noot Heringa, BNB 2005/222, met noot Langereis, V-N 2001/44.5.

15 Art. 8:73(1) Awb:

"Indien de rechtbank het beroep gegrond verklaart, kan zij, indien daarvoor gronden zijn, op verzoek van een partij de door haar aangewezen rechtspersoon veroordelen tot vergoeding van de schade die die partij lijdt."

16 HR 18 december 2008, nr. 42 763, na conclusie Niessen, LJN BD0191, BNB 2009/201, met noot De Bont,

V-N 2008/62.7, NTFR 2008/2495, met commentaar Van de Merwe.

17 EHRM 24 februari 1994, nr. 3/1993/398/476 (Bendenoun v France), LJN ZB5298, BNB 1994/175, met noot Wattel, Fed 1994/276, met aantekening Feteris, NJ 1994/496, met noot EAA, V-N 1994/1261; EHRM 23 november 2006,

nr. 73053/01 (Jussila v Finland), LJN AZ9064, AB 2007/51, met noot Barkhuysen, BNB 2007/150, met noot Feteris, EHRC 2007/31, met noot Albers, Fed 2007/36, met aantekening Thomas, NTFR 2007/857, met noot Kors,

V-N 2007/28.6; HR 19 juni 1985, nr. 22 076, na conclusie Van Soest, LJN AC8934, BNB 1986/29, met noot Scheltens, Fed 1985/644, met aantekening Langereis, NJ 1986/104, met noot EAA, V-N 1985/1812;

HR 7 september 1988, nr. 25 150, LJN ZC3895, BNB 1988/298, Fed 1988/715, met aantekening Wattel,

V-N 1988/2467; HR 3 mei 1989, nr. 25 723, LJN ZC4031, BNB 1989/256, met noot Scheltens, Fed 1989/378, met aantekening Smit, NJ 1991/167, met noot EAA, V-N 1989/2043.

18 Zie bijvoorbeeld EHRM 19 april 2007, nr. 63235/00 (Vilho Eskelinen e.a. v Finland), LJN BA6626, AB 2007/31, met noot Barkhuysen, EHRC 2007/82, met noot Geurink, JB 2007/98, NJ 2007/375, met noot Alkema.

19 Zie onder meer HR 22 april 2005, nr. 37 984, na conclusie Wattel, LJN AO9006, BNB 2005/337, met noot Feteris,

V-N 2005/22.6, NTFR 2005/591, met commentaar Van de Merwe, FED 2005/110, met noot Marres: de termijn begint op:

"het moment dat vanwege het betrokken bestuursorgaan jegens de beboete een handeling is verricht waaraan deze in redelijkheid de verwachting kan ontlenen dat aan hem een boete zal worden opgelegd. Als zodanige handelingen dienen in elk geval aangemerkt te worden de kennisgevingen als bedoeld in de artikelen 67g, lid 2, en 67k, lid 1, AWR."

20 Zie bijvoorbeeld: EHRM 28 oktober 1992, nr. 1/1992/346/419 (Abdoella v the Netherlands) LJN BH6581,

Fed 1993/142, met aantekening Feteris.EHRM 26 mei 1993, nr. 26/1992/371/445 (Bunkate v the Netherlands),

LJN BH8081, Fed 1993/671, met aantekening Feteris; EHRM 4 juli 2006, nr. 16631/04 (Zarb v Malta), LJN AY7840, EHRC 2006/108, met noot Van der Velde.

21 Zie bijvoorbeeld EHRM 30 mei 2006, nr. 60176/00, (Ebru & Tayfun Engin Çolak v Turkey), LJN AY0524, EHCR 2006/87, RvdW 2006/721, waar het EHRM oordeelde:

"73. La Cour note que la période à considérer (...) s'est terminée le 18 janvier 2001 avec l'arrêt de la Cour de cassation."

En EHRM 15 juni 2005, nr. 61444/00, (Krasuski v Poland), waar het EHRM oordeelde:

"33. On 20 June 2002 the Poznan Court of Appeal heard, and dismissed, the applicant's appeal. Since the applicant refrained from lodging a cassation appeal (kasacja) with the Supreme Court, the judgment became final on that day. (...)

54. The court observes that the proceedings (...) terminated by the judgment given by the Poznan Court of Appeal on 20 June 2002 (...)."

22 Zie ook Heringa in A.W. Heringa, J.G.C. Schokkenbroek & J. van der Velde, 'Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens: rechtspraak en commentaar' (losbladig), Sdu, 3.6.6.3 (aanvulling 60, 7-2004).

23 ABRvS 3 december 2008, nr. 200704652/1, LJN BG5910, AB 2009/70, met noot Barkhuysen & Van Emmerik,

FED 2009/36, met noot Thomas, JV 2009/114, met noot Barkhuysen en Van Emmerik.

24 Zie EHRM 5 oktober 2000, nr. 39652/98 (Maaouia v France), LJN AD4680, AB 2001/80, met noot Battjes, EHRC 2000/84, met noot Heringa, JV 2000/2641, met noot PB, NJ 2002/424.

25 ABRvS 4 maart 2009, LJN BH4667, AB 2009/236, met noot Barkhuysen, JB 2009/82, met noot redactie.

26 CBB 8 september 2010, nr. AWB 09/195, LJN BN6785, samengevat in NJB 2010, p. 2151, AB 2010/264, met noot Sewandono.

27 P. van Dijk en J.C.A. de Poorter, 'De belastingrechtspraak en het algemene bestuursprocesrecht', in: H.P.A.M. van Arendonk, J.J.M. Jansen en L.G.M. Stevens (red.), Wetgevingskunsten (Bartel-bundel), Den Haag: Sdu Uitgevers 2010, p. 84.

28 A.M.L. Jansen, 'Tijdige rechtspraak en de rol van de Hoge Raad', WFR 2005/1583.

29 HR 22 april 2005, nr. 37 984, na conclusie Wattel, LJN AO9006, BNB 2005/337, met noot Feteris, V-N 2005/22.6, NTFR 2005/591, met commentaar Van de Merwe, FED 2005/110, met noot Marres.

30 Noot in origineel: "Vergelijk de eigenzinnige rechtspraak van de Hoge Raad (fiscaal) waarin hij anders dan het EHRM, art. 6 EVRM toepasselijk acht op overheidsentiteiten, HR 8 juli 2005, nr. 29 482. Prima wanneer procedures met de overheid als partij binnen de redelijke termijn plaatshebben, maar vreemd als dat wordt gebaseerd op het EVRM (liever: op ongeschreven fundamentele beginselen van behoorlijke rechtspleging). Als de nationale rechter op dit punt het bereik van art. 6 EVRM zelfstandig bepaalt, ligt het in de lijn dat hij zich ook niet langer laat dirigeren door andere EHRM-arresten (Ferrazzini) inzake toepasselijkheid."

31 Noot in origineel: "De eerste alinea is geënt op art. 13 EVRM, dat een recht op een doeltreffende voorziening geeft, die voorziening in rechte is een algemeen beginsel van Unierecht (onder andere 15 mei 1986, zaak 222/84 (johnston), Jur. 1986, blz. 1651)" [toevoeging PJW: zaak 222/84 is een arrest van HvJ (LJN BE5965)].

32 www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/persberichten/2010/04/13/minister-schadevergoeding-als-rechtszaken-veel-te-lang-duren.html

33 Voorontwerp wetsvoorstel Aanvulling Algemene wet bestuursrecht met bepalingen over schadevergoeding wegens termijnoverschrijding door bestuur en rechter. De teksten van het concept "voorstel van wet" en de concept memorie van toelichting zijn te raadplegen op: www.recht.nl/gids/wetsvoorstellen/index.html?nid=4bc4771fce989f41292

34 W. Dijkshoorn, 'Overschrijding van de redelijke termijn: moet de burgerlijke rechter het EHRM of de bestuursrechter volgen?', NJB 2010/21, p. 1350 r.k..

35 Dat blijkt uit de memorie van toelichting bij het op 24 juli 2010 ingediende wetsvoorstel Wet aanpassing bestuursprocesrecht, Kamerstukken II 2009/10, 32 450 (Wijziging van de Algemene wet bestuursrecht en aanverwante wetten met het oog op enige verbeteringen en vereenvoudigingen van het bestuursprocesrecht), nr. 3, p. 4-5.

36 Kamerstukken II 2009/10, 32 123, hoofdstuk VI, nr. 2, p. 237.

37 J.C.A. de Poorter en mr. A. Pahladsingh, 'Rechtsvorming rond de redelijke termijn', JBPlus 2010, p. 96.

38 T.a.p., p. 101.

39 HR 14 april 1989, nr. 13 822 (Harmonisatiewet-arrest), na conclusie Mok, LJN AD5725, AB 1989/207, met noot FHvdB, NJ 1989/469, met noot MS, V-N 1990/1777 en HR 20 maart 2009, nr. 07/10646, na conclusie Spier,

LJN BG9951, GST 2009/65, met noot RJB, JB 2009/108, met noot Teunissen, NJ 2009/233, met noot Mok.

40 J. de Boer, 'De broedende kip in EVRM-zaken', NJB 1995/1027-1034.

41 Voetnoot in origineel: "HR 31 jan. 1990, BNB 1990/288, Nj 1990, 403 (zie hierna onder g)."

42 Voetnoot in origineel: "Zie hiervóór noot 3." In noot 3 staat: "In: Rechters en politiek, red. M.G. Rood, 1993, p. 53 e.v.: 1. toewijzing komt in strijd met het systeem van de wet; 2. toewijzing komt in strijd met een duidelijke regel in de wet; 3. toewijzing dwingt de rechter tot het maken van een nadere keuze uit verschillende mogelijkheden;

4. er bestaat een duidelijke samenhang met andere bestaande regels (die in de procedure niet aan de orde zijn);

5. toewijzing dwingt de rechter zijn uitspraak nader vorm te geven; 6. toewijzing dwingt tot een keuze in een kwestie waarover nog geen consensus bestaat (bij het grote publiek of bij het deskundigenpubliek: parlement, literatuur);

7. toewijzing leidt tot een duidelijke maatschappelijke breuk en rechtsonzekerheid; 8. toewijzing doorkruist wetgeving-in-de-maak; 9. toewijzing leidt tot overgangsrechtelijke problemen; 10. toewijzing dwingt tot het uitroepen van vormvoorschriften; 11. toewijzing heeft grote financiële consequenties; 12. toewijzing leidt tot een stroom van procedures."

43 Het concept wetsvoorstel behelst een nieuwe titel 8.4 in de Awb. Het huidige art. 29 AWR verklaart titel 8.4 Awb (thans 'herziening') van overeenkomstige toepassing op de behandeling van het beroep in cassatie. Het concept wetsvoorstel voorziet niet in wijziging van art. 29 AWR, maar dat zal een omissie zijn die in de definitieve tekst hersteld zal worden, nu niets erop duidt dat het de bedoeling de herzieningsmogelijkheid in cassatie af te schaffen. Of de nieuwe titel 8.4 van toepassing is op de derde kamer van de Hoge Raad is dus vooralsnog onduidelijk.